ЖАЛЕЗА, ЗЯЛЕЗА, ЗАЛЕЗА
Метал, якому ў традыцыйнай культуры надаваўся даволі высокі семіятычны статус. Ж. уваходзіла ў сімвалічную тэтраду золата – серабро – медзь – Ж., якая звычайна рэпрэзентавалася дзвюма трыядамі: золата – серабро – медзь і золата – серабро – Ж. Першая трыяда стасавалася найчасцей з іншасветам, параўн. казачныя тры царствы – залатое, сярэбранае і меднае (часам выкарыстанне медзі адносілі да пракаветных часоў першанасельнікаў асілкаў – волатаў).
Другая трыяда, з аднаго боку, праектуецца на бінарную апазіцыю сакральнае (золата – серабро) і прафаннае (Ж.), а з другога боку, на сацыяльную трыяду цары – князі – мужыкі (параўн. у казцы “Аб Іване Бяшчасным”: “…золата і серабро і дарагея камення – ета для царэй, для князей, для вялікіх ліц; а сталь і зялеза – ета для мужыкоў”).
У сваю чаргу трыяда золата – серабро – Ж. мае праекцыю ў колеравым кодзе, дзе ёй адпавядае трыяда чырвоны – белы – чорны колеры. Высокі семіятычны статус Ж. у народнай культуры матываваны як яго прыроднымі ўласцівасцямі (моц, цвердзіня), так і спосабам яго выпрацоўкі і апрацоўкі Ж. – рэчыва, якое ўжо цалкам належыць свету культуры, прайшоўшы працэс апрацоўкі агнём (плаўка, коўка) і вадой (загартоўка).
У гэтым сэнсе апрацоўка Ж. нагадвае працэс гатавання ежы (параўн. апазіцыю “сырое” – “гатаванае” ў К. Леві – Строса). Але спачатку яно належыць розным дэманічным істотам (у выглядзе балотнай руды, напрыклад), якія з’яўляюцца яго ахоўнікамі. Таму Ж. спачатку трэба здабыць. З гэтай прычыны ва ўсіх архаічных грамадствах металургі і кавалі надзяляліся адмысловым сімвалічным статусам.
Кавалі былі медыятарамі паміж светам Прыроды і светам культуры, якія транслявалі неаформлены (хаатычны) матэрыял Прыроды ў рэч Культуры. Адсюль агульнараспаўсюджаныя перакананні, што кавалі зносяцца з “нячыстай сілай”, з’яўляюцца моцнымі чараўнікамі і да г. п. Прыродныя якасці Ж. – моц, цвердзіня, трываласць, а таксама сувязь з агнём падчас апрацоўкі абумовілі выкарыстанне вырабаў з ж. у якасці ўніверсальных абярэгаў. Іх выкарыстоўвалі як у засцерагальнай, так і ў медычнай магіі.
Апатрапеічныя ўласцівасці мелі практычна ўсе ўжытковыя вырабы з ж. : сякера, нож, каса, серп, цвік, іголка і пад. – начыненне, прызначанае, каб рэзаць або калоць; качарга, чапяла, патэльня і пад. – начынне, звязанае з печчу і хатнім агнём; падкова, крэсіва і пад. – рэчы, чые апатрапемчеыя ўласцівасці абумоўленыя не толькі іх функцыйнасцю, але і формай. Усе падобнага кшталту рэчы мелі ўласцівасць не толькі адганяць розную нечысць, хваробы, няшчасці, але і знішчаць іх.
Таму ў чарадзейных казках і замовах станоўчыя прсанажы дзейнічаюць прадметамі або зброяй з Ж. Так, у тэкстах гэтага кшталту рэгулярна згадваюцца жалезныя жазло, прут, дубец, кій, пуга, кнут, меч (параўн. меч – самасеч у казках), грэбні, скрабачы, капачы, жалезны град (як зброя грымотніка), булава (ляска), лук і некаторыя іншыя.
З напасцямі змагаюцца фантастычныя птушкі з жалезнымі дзюбамі, “какцямі”, крыллямі. Універсальнымі сімваламі трываласці, непарушнасці і надзейнай ахаванасці ў розных жанрах беларускага фальклору выступаюць “жалезны тын” (валачобныя і калядныя песні, замовы, чарадзейныя казкі), “жалезныя вароты”, “жалезныя дзверы” ( у казачнай кузні), “жалезны мост” (як эквівалент калінавага маста), “жалезны стоўп”, “жалезная дошка” (якую нагой не праламаць), “жалезны плат” і пад.
Ахоўную прастору надзейна замыкаюць жалезныя замкі і ключы (жалезнымі замкамі св. Юр’я замыкае пашчы ваўкам, каб не рэзалі хатнююжывёлу). Як прылада пакарання за ману і злачынствы ў гэтым свеце ў чарадзейных казках фігуруе “жалезная барана”. Як сімвал трываласці і надзейнасці ў фальклорных тэкстах сустракаюцца “жалезны сундук” (напрыклад, з заклятымі скарбамі), “жалезныя ланцугі” (якімі, у прыватнасці, прыкуты Люцыпар), “жалезныя абручы” ( што мацуюць юочку з пасаджаным у яе героем або труну).
Стаптаць тры пары жалезных чаравікаў або ботаў і з’есці тры жалезныя хлябы – значыць максімальна адпакутаваць за свае пралікі і здабыць здольнасць дасягнуць недасяжнага. Мнагастайным было выкарыстанне прадметаў з Ж. у шматлікіх каляндарных і аказіяльных абрадах, асабліва ў тых, дзе найбольш актуалізоўвалася семантыка пераходнасці (навагоднія, радзінныя, вясельныя і пад.), а таксама ў народнай медыцыне і проста ў “прафілактычнай” магіі.
Так, на Каляды на Палессі Ж. клалі на прыпечку або падвешвалі ў коміне. Пры першым выгане быдла на пашу ў дзень св. Юр’я перад парогам хлява клалі замкнёны жалезны, замок і сякеру, праз якія скаціна мусіла пераступіць. Жалезныя рэчы, звязаныя з хатнім агнём, выкарыстоўвалі для адгону градавых хмараў.
Каб прывабіць бусла ў новую буслянку, клалі ў яе кавалак Ж. або медзі, бо іначай, лічылася, ён у ёй не паселіцца. Каб не балела галава, трэба было тройчы ўдарыць па ёй і сказаць: “Залезна галава!” Ад грому існаваў вербальны абярэг: “Мая жалезна галава не баіцца грому”. А каб галава не балела цэлы год, на Палессі падчас першага грому клалі на яе Ж.
Прамаўляючы замову ад шалу, прыкладалі да ілба распаленае Ж. Цяжарная павінна была насіць пры сабе заўсёды штосьці жалезнае, напрыклад іголку, нож і г.д, каб дзіця не мучылася з-за канвульсіяў “ад павею” (“навею”). Калі жанчына была “ў полазе”, то каб роды былі лёгкія, ёй на ложак клалі нож і суравыя ніткі.
Парадзіха, каб захаваць сябе і сваё дзіця ад высыпкі на целе (“находу”), забівае ля парога ў хаце глыбока ў зямлю жалезны нож. Купаючы дзіця, клалі ў ваду якую-небудзь жалезную рэч, каб ахаваць ад сурокаў. Калі ж купаць дзіця даводзілася матцы, у якой былі месячныя, то, каб яго цела не пакрылася высыпкай, маці клала ля парога што-небудзь жалезнае (нажніцы, нож, цвік, долата і пад., лепей – клалі без тронкаў і калодачак) і тройчы “сплёхвала” на гэтую рэч вадой ад купання напачатку і ў канцы купання.
У дзіцячую калыску клалі кавалак Ж., каб яго ўласцівасці – моц і тываласць – перадаліся здароўю дзіцяці. Усе малочныя зубы дзіцяці кідалі ў запечак, прыгаворваючы:”Мышка, мышка! На табе зуб касцяны, а дай мне жалезны!” На Палессі, каб ахаваць дзіця ад спуду, калі па сялу неслі нябожчыка, яму пад галоўку таксама клалі штосьці жалезнае. Аднак дваістае паходжанне Ж. – яго пачаткова хтанічная прырода і ўведзенасць у свет Культуры – абумоўлівае і яго сімвалічную амбівалентнасць.
У міфалогіі і фальклоры Ж. вельмі часта аказваецца азнакай прадстаўнікоў іншасвету, прычым як хтанічных і дэманічных, так і персанажаў вышэйшай міфалогіі. Зрэшты, і кавальская справа – падобна, вынаходніцтва чорта. Так, у паданні “Пра касу і долата” апавядаецца, як аднойчы пайшоў чорт з Богам касіць. У Бога было долата (ёсць падставы думаць, што каменнае), а ў чорта каса. Справы ў Бога ішлі кепска і, калі пасля абеду чорт заснуў, Бог узяў чортаву касу і накасіў яшчэ болей за чорта.
Прачнуўшыся і пабачыўшы, што Бог накасіў больш за яго, чорт прапанаваў абмен касы на долата. З тых часоў ён з долатам і застаўся. Каса ж перайшла ў карыстанне людзям. Гэтаксама ў казцы “Няшчасны Егар” яе герой хітрасцю здабывае ў чорта прыналежныя таму “тапарок”, “малаток”, “красіўцо” і “крамянец” (атрыбуты Перуна).
Штучнасць, ненатуральнасць вырабаў з ж. робяць апошняе знакам анармальнасці і, такім чынам, знакам розных дэманічных і хтанічных персанажаў. Такія персанажы або самі цалкам жалезныя (параўн. Жалезны чалавек, Жалезная баба, жалезны воўк, змяя ў казцы, якую перакоўваюць на каня), або маюць нейкія часткі цела з Ж.
Так, па жалезных зубах можна пазнаць нябожчыкаў – непрытомнікаў. М. Федароўскі прыводзіць аповед пра наведванне сясцёр-удоў іх мужамі – нябожчыкамі – “знаем, сяструшко, гэта не нашы мужы, мусіць нячыстыя, бо зубы жалезныя”. Жалезную нагу мае Баба Яга (Юга) або ў яе замест ног жалезныя таўкачы, у палескіх русалак – жалезныя цыцкі (“Не йдзеце ў жыто, бо там русаўка да з цыцкамі залезнымі, да вона цебе ўхопіць да поцягне ў жыто”), у Змея ў казцы жалезны язык, а ў гадзюкі ў замове жалезны хвост, у дзеўкі на Лукамор’і жалезная галава, жалезныя “дзюбкі” мелі 12 псоў цара Варыёна Анцыёнавіча ў казцы “Таратурка” і да г. п.
Персанажы гэтага шэрагу могуць вылучацца і тым, што ім належаць жалезныя рэчы: у Бабы Ягі або ведзьмы – жалезныя ступа і таўкачы, жалезнымі прутамі яна карае коней за тое, што не маглі добра схавацца ад героя казкі, у яе таксама жалезная лазня або лазня з жалезнымі дзвярыма, у якой яна хоча змарнаваць героя;
Змей частуе Кірылу Кажамяку жалезным бобам і хлебам і прапаноўвае яму сесці ў жалезнае крэсла; жалезную ступу мае і такі казачны персанаж, як Васіліска Дыябальска; у чорта ў пекле – жалезная качарга, каб мяшаць у катлах смалу, і жалезныя вілкі, каб варушыць у ёй грэшнікаў. На Шкляныя горы ў валадаранні Кашчы герой можа ўзлезці толькі з дапамогай спецыяльна выкаваных жалезных “какцей” Беларускаму фальклору вядомы і такі вобраз, як “жалезная гара”. Менавіта на ёй знаходзіць сваю смерць асілак Ілля Мурамец, не здолеўшы падняць маленькага кацялка.
У жалезнай гары хаваецца змей, але разламвае памочнік героя асілак Ламізялеза і дапамагае перамагчы змея. Падчас некаторых абрадаў прысутнасць Ж. іінўых металёвых упрыгожанняў было недапушчальным, як, напрыклад, падчас вянчання. Магчыса, мнавіта дзеля прыналежнасці металаў адразу некалькім, анталагічна адрозным светам.
Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/1552
|