ЗАВІВАННЕ БЯРОЗ
Адзін з асноўных вяснова летніх абрадаў: віццё і пляценне галін бяроз дзяўчатамі і маладымі жанчынамі. Абрад здзяйснялі ў Сёмік, Юр’еў дзень, Міколін дзень, на Ушэсце, ў Духаў дзень. Завіванне бяроз - (заломліванне бярозак, запляценне вянкоў, завіванне вянкоў, замыканне варот) - адзін з асноўных абрадаў вяснова-летняга цыклу, у цэнтры якога дзеянні, вырабляемыя з галінамі бяроз, якія растуць і ссечаных (радзей іншых дрэў) - пляценне і віццё; пачатковы этап адзінага абрадавага комплексу, што завяршаецца распляценнем або абламываннем завітай часткі дрэва. Абрад быў распаўсюджаны паўсюдна.
Завівалі бярозкі часцей за ўсё ў Сёмік, а развівалі - у Сёмуху. У лакальных традыцыях існавалі і іншыя тэрміны правядзення абраду: Юр’еў дзень - Сёмуха; пярэдадне Міколіна дня - Міколін дзень; другая нядзеля пасля Вялікдня, вядомая пад назовамі куміцная, кумішная, завівальная, жонак міраносіц - Ушэсце, Сёмуха; Ушэсце - Сёмуха; Ушэсце - Духаў дзень; Сёмік - Духаў дзень; пярэдадне Сёмухі – Духаў дзень; Сёмуха - Духаў дзень, Пятроўскія запускі, Пятроў дзень; Духаў дзень - Пятроўскія запускі; Пятроў дзень - Сёмуха наступнага года.
Сутачны час завівання бяроз таксама вар'іраваў па мясцовасцях. Так, у адных месцах абрад здзяйсняўся з раніцы, "да сонейка", у другіх - у другой палове дня, а ў трэціх - позна ўвечар, нават уначы, пры святле падпаленай бяросты на палках. У некаторых месцах быў распаўсюджаны звычай папярэдняга выбару абрадавага дрэўца напярэдадні рытуальнага дзеяння. У шэрагу месцаў месцаў бярозу спачатку высякалі, усталёўвалі яе ў поле або ў агародзе, а затым толькі завівалі. Вядома некалькі відаў завівання бяроз.
1. Завіванне (запляценне) "вянкоў" (найболей распаўсюджаны): канцы галінак адной або некалькіх бяроз загіналі ў кольцы і замацоўвалі з дапамогай травы, ручнікоў, хустак, пры гэтым галінкі нярэдка перапляталі паміж сабой (Траецкі вянок).
2. Завіванне "кос": галінкі адной або двух бяроз звівалі ў выглядзе джгута або касы, нярэдка пераплятаючы з стужкамі, ніткамі, паперкамі. У некаторых месцах "каса" пад назовам "вітушка" складалася з трох пераплеценых галінак бярозы, перавязаных ніткамі, выпрадзенымі абавязкова ў чысты чацвер. У другіх месцах косы завівалі інакш: вяршыні бярозак прыгібалі да зямлі і спляталі іх з растучай пад дрэвам травой. У некаторых месцах адначасова плялі на бярозах і вянкі і косы.
3. "Замыканне варот": верхавіны двух бяроз перавівалі паміж сабой у выглядзе джгута, звязвалі для трываласці аборай ад лапцяў або вяровачкай так, каб утварыўся род аркі. Месцамі "вароты" рабілі з галін ляшчыны ці "веснічкамі" звязвалі вяршыні ссечаных бяроз, усталяваных ля ўваходу ў хату. У абрадзе ўдзельнічалі толькі дзяўчаты, у некаторых месцах да іх далучыліся маладыя жанчыны, якія не мелі дзяцей; дзе-нідзе галіны на бярозах завівалі толькі замужнія жанчыны. Апранутыя ў лепшыя святочныя ўборы дзяўчаты і маладзічкі таемна адпраўляліся завіваць бярозкі. Яны дбайна хавалі час і месца правядзення абраду, так як хлопцы праз некаторы час маглі адправіцца следам і "перашкодзіць дзявоцкім задумам" (Макаренко А.А. 1993. с. 112).
Дзяўчаты ўсе разам завівалі адно дрэва, часам сплятаючы яго галіны з іншымі, пры гэтым рабілі адну постаць або некалькі, па ліку ўдзельніц абраду або кумаваўшыхся пар (гл. Кумленне), або кожная дзяўчына, адасобіўшыся, заплятала сваю бярозу. Пры завіванні імкнуліся не скамячыць лісточкі і не зламаць сучкі і галіны; ужо завітыя бярозкі ўпрыгожвалі кветкамі, вешалі на іх ручнікі, хусткі, паясы. Паводле павер'я, якое існавала стужкі, дадаткова умацоўваючыя пераплеценыя галіны, дзяўчаты прывязвалі як мага мацней, каб "мілы кахаў" (Соколова В.К. 1979. с. 224).
Завіваючы бярозу, дзяўчаты "завечалі" аб сваім лёсе і лёсу блізкіх: жыць або памерці, выйсці замуж або не, ці выканаецца жаданне. Так, у некаторых месцах пры вырабе "веснічак" казалі: "Калі выйсці мне замуж – адкрыйцеся вароты, калі ў дзеўках застацца - закрыйцеся вароты" (Соколова В. К. 1979. с. 224). Часам загадвалі на сваякоў і сябровак, заплятаючы на кожнага з іх асобную постаць. У некаторых месцах пры варажбе "вітушку", задуманую для мужчыны, рабілі ў выглядзе вянка, а для дзяўчыны - у выглядзе касы; косы плялі на дзяўчат і ў іншых месцах, а вянкі - на замужніх жанчын і дзяцей.
Праз некалькі дзён, адпраўляючыся развіваць бярозы, папярэдне ўважліва аглядалі іх: развітая каса прадвесціла хуткае замужжа, якому папярэднічала рытуальнае распляценне дзявоцкай касы, парушаны і "павялы" вянок абяцаў непрыемнасці ў бягучым годзе (гл. Траецкі вянок). Каля завітых бяроз вадзілі карагоды, скакалі, спявалі адмысловыя песні, якія выконваліся толькі ў гэты час і адбіваўшыя абрадавую сітуацыю перыяду Семік-Сёмуха (гл. Семік, Сёмуха).
У некаторых мясцовасцях дзяўчаты звівалі тры пары бяроз "варотамі", а затым "гужам праходзілі пад імі", спяваючы пры гэтым: "На гары горада Завітыя вароты, У тыя вароты Наталля ішла, За сабой вяла чырвоных дзяўчат, Чырвоных дзяўчын, усё падружак. За Наталляй ішла Таццяна, За сабой вяла…" (Зернова А. Б. 1932. с. 29). Тут жа пад дрэвам, на разасланым на зямлі абрусе, здзяйснялася абрадавая трапеза, якая ўключала шэраг абавязковых страў: піва, квас, яечню або яйкі, вяндліну, сала, тварог са смятанай, пірагі, пасачкі і казулі (аладкі з дзіркай пасярэдзіне), каравай. У некаторых месцах кожная дзяўчына павінна была прынесці з сабой вочка яечні.
Расклаўшы яечні вакол завітай бярозы, удзельніцы абраду браліся за рукі і вадзілі карагод пад песню:
"Бярозка, бярозка,
Завівайся, кучаравая,
Да цябе дзеўкі дашлі,
Да цябе чырвоныя дашлі,
Пірага прынеслі
Са яечняй".
(Зернова А.Б. 1932. с. 27).
Праспяваўшы раз, рассаджваліся каля яечняў, з'ядалі некалькі лыжак і зноў вадзілі карагод. Так паўтаралася тры разы. У некаторых месцах яечню пяклі на разведзеным пад бярозай вогнішчы. Частка прынесенай ежы крышылася на зямлю; сялянкі лічылі, што пакідаюць ежу зайцам. Кавалкі яечні часам закопвалі ў зямлю. У рускіх Паволжа трапеза нярэдка папярэднічала асноўнаму дзеянню: спачатку ў жытнім полі елі яйкі і яечню, а затым ішлі ў найблізкі лясок завіваць бярозку.
У шэрагу месцаў у трапезе і гульнях, у карагодах вакол завітых бяроз дазвалялася прымаць удзел і мужчынам, у асноўным, хлопцам. Яны прыходзілі, каб "насмешыць іх [дзяўчат] прымаўкамі, павесяліць песнямі, скокамі" (Макаренко А.А. 1993. с. 112). Месцамі завіванне бяроз суправаджалася абрадамі кумлення, водахрышча і пахавання зязюлі. На пераплеценыя галіны саджалі "зязюлю", вешалі крыжы, стужкі; праз іх і пад імі куміліся: цалаваліся і абменьваліся падарункамі, біліся яйкамі, праходзілі парамі.
На працягу ўсяго свята дзяўчаты ўважліва сачылі, каб ніхто з старонніх не падыходзіў і не бачыў бы заплеценых галінак, а хлапчукі не абламалі і не зрэзалі бы іх. У прызначаны дзень яны, ізноў сабраўшыся разам, адпраўляліся да бяроз, каб распусціць іх. Пры гэтым дзяўчаты акуратна вызвалялі галіны і выплеталі з іх стужкі і ручнікі, ніткі, хусткі, здымалі іншыя ўпрыгожванні, вяртаючы іх сабе. У Сібіры і ў шэрагу месцаў Еўрапейскай Расеі заплеценыя на бярозах "вянкі" і "косы" "заломлівалі", г.зн. абломвалі; у дзень заломлівання ў некаторых месцах выконвалі строгую забарону на наведванне саду.
Абламаныя часткі дрэў упрыгожвалі кветкамі, а ўвечар "адпускалі" у ваду (гл Траецкі вянок). Развівалі бярозку наступным чынам: яе ссякалі і выкарысталі ў наступных абрадавых дзеяннях: упрыгожвалі і ўладкоўвалі з ёй гулянне, а ўвечар тапілі ў рацэ (гл. Траецкая бярозка). Месцам для завівання бярозак абіраліся пераважна тыя гаі, ляскі, паляны, якія знаходзіліся зблізку жытняга поля, так як паводле павер'я, ад гэтага, "таксама як ад завівания жыта на Ўшэсце, яно (жыта) будзе лепш" (Пропп У.Я. 1995. З. 73).
Гэтае паданне знайшло адлюстраванне і ў тэкстах песень, суправаджаўшых завіванне (а таксама і развіванне), якія фактычна з'яўляліся заклёнам на ўраджай: " Завілі вяночкі, (пры развіваннні спявалі "развілі") Завілі зялёныя, На гады добрыя На жыта густое На ячмень каласісты, На авёс расісты, На грэчку чорную, На капусту белую". (смаленск.; Зеленин Д.К. 1916. с 264). У некаторых месцах у лесе завівалі бярозкі, каб лён урадзіўся і капуста вілася, пры гэтым спявалі:
"Вейся-да, вейся, капуста,
Вейся-да, вейся, ў’юная!
Як мне капустцы не віцца
Як мне ўзімку не валіцца".
(Традыцыйныя абрады … 1985. № 349).
На завітых бярозавых галінах, па паданнях рускіх, гойдаліся русалкі. Жыхары Смаленскай в. (этнічныя беларусы) на працягу тыдня баяліся падыходзіць, каб "русалкі, гойдаючыся на пераплеценых галінках не заказыталі дзёрзкага". А сяляне Мурамскага п. (ўладзімірск.) лічылі, што і "завіваць бярозку - вялікі грэх, таму, што ў пярэдадне Тройцына дня перад ёй скачуць шышыгі (нячыстыя)". (Зеленин Д.К. 1916. с. 264).
У апошнія гады, засноўваючыся на гэтых паданнях, выказана гіпотэза, "што кожная ўдзельніца семіцкага абраду, заплятаючы вянок для сябе на бярозе, тым самым як бы заклікала ў яго русалку, г.зн. душу-зародак для свайго будучага дзіцяці, якая за тыя некалькі дзён, што вянок заставаўся на дрэве, магла ўсяліцца ў яго; калі вянок абломвалі і апраналі на галаву, чакалі пераходу душы з вянка да дзяўчыны" (Денисова И.М.1995. с.127).
Працэс завівання, пляцення, віцця (галінак) абдумываецца як рытуальнае дзеянне, звязанае з ідэяй "жыцця" і меўшае значэнне зараджэння, развіцця, памножання. Гэтым можна растлумачыць неабходнасць удзелу ў абрадзе ўсіх дзяўчат і маладых жанчын, асноўная функцыя якіх складалася ў працягу роду.
У адной з смаленскіх траецкіх песень жыццё ставіцца ў непасрэдную залежнасць ад захавання звычаю завівання:
"Хто не ідзе
Вянкоў завіваць,
Палож таго
Калодаю дубоваю,
Дзяцей яго
Хто вянкоў не ўе,
Таго матка памрэ!
А хто віць будзе
Таго жыць будзе!"
(Некрылова А.Ф. 1989. с. 476).
матэрыял падрыхтавала Зіміна Таццяна Аляксандраўна