ДЗЕДАВІЦА - ДОБРАЙ ВАМ ДАРОГІ!

ДОБРАЙ ВАМ ДАРОГІ!

Дарога ў культуры ўсходніх славян была надзелена мноствам рытуальных і сакральных функцый. Яна заўсёды суадносілася з жыццёвым шляхам, таму нашы продкі казалі, што ў кожнага з нас “свая” дарога, хаця, уласна кажучы, кожнаму з нас наканавана прайсці адну дарогу — ад роднай калыскі ці роднага парога і да могілак, або ад покуці роднай хаты і да храма (зямнога ці нябеснага).

Дарога была сувязным шляхам паміж светам жывых і “светам” продкаў. Пра паміраючага чалавека казалі, што ён стаіць на “смяротнай” дарозе, і забаранялі спачуваць яму слязьмі і енкамі, каб ён не “сышоў з дарогі”.

Сталыя людзі, якія рыхтавалі адзенне на смерць, заўважалі, што яны “збіраюцца ў далёкую дарогу”. У рытуалах, звязаных з сімвалічным пераходам (пахаванне, вяселле, хрэсьбіны), для адных была дарога назад, для іншых — не. Раней збоку ад дарогі хавалі “закладных” нябожчыкаў — самазабойцаў, нехрышчоных, людзей іншага веравызнання.

Згодна са старажытным паданнем, дарогі з’явіліся па загаду Бога пасля стварэння свету. У пракладванні дарог удзельнічалі ўсе звяры, спазніўся толькі крот. З таго часу ён робіць свае хады, як пажадае, але, па народных уяўленнях, як толькі ён перапаўзе дарогу, адразу ж памрэ

Калі мы кагосьці праводзім у далёкі шлях, жадаем яму добрай дарогі. Што стаіць за гэтым пажаданнем? Чаму дарога павінна быць “добрай” да таго, хто збіраецца яе пераадолець?

* Дарога стала тым месцам, у якім найбольш выразна праяўляюцца лёс чалавека, яго доля, поспех, шчасце. Гэта выражалася ў агромністай масе прыкмет, павер’яў, звязаных з самымі неверагоднымі абставінамі, напрыклад з варожбамі-прадказаннямі па стану надвор’я, паводзінах каня, па тых сустрэчах, якія былі на яго шляху (з простым чалавекам, са святаром, жывёламі і г.д.).

* Поспех у дарозе прадказвала сустрэча з каровай, сабакам, ваўком, чалавекам, які нясе поўныя вёдры вады, бяздольным чалавекам. Няўдалай будзе дарога пры сустрэчы з цяжарнай ці не так даўно нарадзіўшай жанчынай, з чалавекам, які ідзе з пустымі вёдрамі, пахавальнай працэсіяй, а таксама кошкай, зайцам, змяёй.

* Сустрэча вясельнага поезда і пахавальнай працэсіі была вельмі непажаданай — яна прадказвала магчымую смерць або недаўгавечнасць першынца ў маладой сям’і.

* Дарога — гэта месца, дзе “жывуць” міфалагічныя персанажы, якія ці палохаюць вандроўніка, ці, наадварот, дапамагаюць яму не збочыць з дарогі або адшукаць шлях дадому: лесуны, сустрэчнікі, дарожныя цар і царыца, блукаючыя агеньчыкі, “дарожны страх”, чэрці. У выглядзе вандроўніка ці згубленай жывёліны (пеўня, кабана, барана) яны сядаюць на калёсы, і тады чалавек знікае ў царстве смерці назаўсёды.

* У такіх выпадках сачылі за паводзінамі каня. Калі пры сустрэчы з чалавекам ці жывёлай конь вёў сябе спакойна, значыць, можна не хвалявацца, калі ж конь станавіўся быццам укапаны, — чакай бяды. Лічылася вельмі дрэннай прыкметай, калі перад адпраўленнем у дарогу конь пачынаў біць зямлю капытом.

*l Асаблівым аб’ектам увагі ў народнай культуры стала скрыжаванне дарог, усемагчымыя месцы іх разгалінавання, перасячэння дарог і варотаў, мяжы вёскі, моста і іншых перашкод.

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=24969

Народная традыцыя па-рознаму ставілася да кожнага дня тыдня. Лічылася, што найбольш спрыяльнымі для адпраўлення ў далёкую дарогу з’яўляюцца аўторак і чацвер; асабліва няўдалым — панядзелак.

Надзвычай стрыманым, асцярожным і абачлівым было стаўленне да дарогі таму, што яна даволі часта з’яўлялася месцам правядзення спецыфічных магічных дзеянняў: на дарогу выкідалі шкодныя рэчы, “адсылалі” хваробы, няўдачы і г.д.

На рэчы, якія сутыкаліся з хворым чалавекам (кашуля, ручнік, манеты і інш.), “пераводзілі”, “адсылалі” хваробы, а затым іх выкідвалі на дарогу, таму нельга падымаць з дарогі невядомыя вам рэчы, асабліва люстэрка (яго маглі трымаць над паміраючым чалавекам, каб дакладна вызначыць, памёр ён ці не).

Выключэннем стала падкова (яна з’яўляецца неад’емным атрыбутам дарогі), знайсці якую — азначала “падняць з дарогі сваё шчасце”.

* Калі ў сям’і не гадаваліся дзеці, то чарговае народжанае дзіця бацька браў на рукі і ішоў у храм. Першага сустрэтага на дарозе чалавека запрашалі стаць хросным бацькам. Яго так і звалі “стрэчны бацька”.

Лічылася, што ў такім выпадку дзіця не памрэ, а пражыве доўгае, як дарога, жыццё.

* На Палессі на дарогу выкідалі смецце, вылівалі ваду, якой мылі нябожчыка, каб такім чынам пазбавіць ад магчымай смерці яшчэ каго-небудзь са сваякоў.

* Часам дарога выступала ў каляндарных абрадах як месца сустрэчы ці провадаў: на дарозе сустракалі буслоў, на дарозе качалі яйкі, праводзілі і сустракалі зіму.

* Каб лён вырас доўгім, на Грамніцы ці Масленіцу моладзь садзілася ў сані, запрэжаныя парай коней, і ехала за вёску: чым далей ад’едуць, тым даўжэйшым вырасце лён.

* На жаль, і сёння знаходзяцца людзі, якія выкарыстоўваюць тайныя магічныя веды, каб “нашкодзіць” вяселлю, наслаць на чалавека хваробы і няўдачы.

Улічваючы ўсе гэтыя абставіны, добра вядомыя любому жыхару вёскі, бацькі нявесты абавязкова выконвалі важнейшае рытуальнае дзеянне перад тым, як адправіць вясельны картэж у дарогу: яго тройчы абыходзілі па сонцы і абсыпалі зернем жыта, тым самым замыкаючы прастору дружыны маладых, рабілі яе непераадольнай для тых, хто хацеў бы нанесці шкоду любому з удзельнікаў вясельнага поезда.

Атрымлівалася, што вясельны картэж уяўляў сабой своеасаблівы фрагмент хатняй прасторы, асвоенай і абароненай, у тым ліку і тымі рэчамі-абярэгамі, якія бралі з сабой у дарогу маладыя, дружкі, сваты.

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=25010

Пераход дарогі перад чалавекам, пахавальнай ці вясельнай працэсіяй у народнай культуры заўсёды выклікаў негатыўныя адносіны. Лічылася, што толькі дрэнны чалавек будзе рабіць так, каб адняць здароўе, наслаць псоту, забраць малако ў каровы, нашкодзіць вяселлю і г.д.

* “Любы добры чалавек не пасмее перайсці дарогу вяселлю: гэтым ён зробіць жыццё маладых нядружным. Калі той, хто перайшоў дарогу, зрабіў гэта праз няведанне, магчымасць няшчасця паслабляецца; калі ж ён перайшоў свядома — усё зло абернецца на яго” (Нікіфароўскі Н.Я.).

* У час вяселля ці іншых рытуальных або побытавых дзеянняў (перад далёкай дарогай, перад сяўбой ці жнівом і г.д.) пільна сачылі, каб ніхто не “перайшоў шчасце-долю”. * Лічылася, што чалавек, які перайшоў дарогу пахавальнай працэсіі, можа сур’ёзна захварэць.

* Перанос рэчаў, як і пераход цераз дарогу — своеасаблівую сімвалічную мяжу, ва ўсходніх славян таксама выклікаў патрэбу перасцярогі. Так, паўсюдна існавала забарона пазычаць што-небудзь суседзям, якія жывуць праз дарогу.

Зараз становіцца зразумелым, чаму абрад выкупу маладой праводзілі ў суседняй хаце на тым баку вуліцы, на якім знаходзілася хата яе бацькоў, але не праз дарогу.

Пры гэтым неабходна было прытрымлівацца яшчэ аднаго правіла: хата гэта павінна была знаходзіцца па шляху хады дружыны маладога, перад хатай бацькоў, г.зн. выкуплялі нявесту і, нікуды не збочваючы, не варочаючыся (!), ішлі да яе роднай хаты.

* У той жа час на Палессі і сёння існуе такі звычай: каб аблегчыць сабе роды, цяжарная жанчына павінна тройчы перайсці дарогу. Разам з тым у рытуальна-абрадавай практыцы беларусаў існавала некалькі сітуацый-выключэнняў, калі, наадварот, дарогу неабходна было перакрыць ці правесці на ёй пэўныя магічныя дзеянні.

Перагароджванне дарогі часцей за ўсё выкарыстоўвалі ў ахоўнай магіі.

* Пры небяспецы эпідэміі дарогу таксама перагароджвалі, каб “не пусціць” хваробу ў вёску. Для гэтага ткалі ручнік-абыдзеннік (ён павінен быць сатканым некалькімі жанчынамі-ўдовамі на працягу аднаго дня) і сцялілі яго ўпоперак дарогі, рассыпалі прапітаныя дзёгцем апілкі, старыя лапці і іншыя рэчы.

* І сёння ў сельскай мясцовасці існуе звычай перакрываць дарогу маладым пасля вянчання бярвеннем, ручнікамі, стужкамі, патрабуючы ў маладога выкуп за праезд па дарозе, якая “вядзе” іх у новае — сямейнае — жыццё. Гэта рытуальнае дзеянне мела дзве мэты.

З аднаго боку, перагароджванне выконвала ролю мытні: у вёску “ўвозілі” новага чалавека, адпаведна патрабавалі выкуп. З другога боку, неабходна была своеасаблівая энергаінфармацыйная перакадзіроўка новага аднавяскоўца.

Нявеста прыходзіла са сваім лёсам, сваім жыццёвым шчасцем, таму яе неабходна было “ачысціць” ад слядоў былога жыцця і пасля адпаведнага выкупу прыняць у члены новай для яе суполкі.

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=25051

* У абрадава-магічнай практыцы славянскіх народаў у выключных выпадках выконвалі пераворванне і баранаванне дарогі: каб выклікаць дождж, калі перасыхалі крыніцы, калі быў мор і інш.

Лічылася, што пераворванне і баранаванне дарогі абуджае пладаносную моц зямлі. Аднак за гэтым незвычайным дзеяннем быў прыхаваны і больш глыбокі змест. Сяляне выконвалі яго кожны раз, калі прыходзіла вясна, і гэта было сімвалам пачатку новага жыцця.

Таму, пераворваючы дарогу, г.зн. тое, што было ўстойлівым, прамаркіраваным слядамі людзей, яны фактычна парушалі той свет, які не прынёс ім шчасця, і адпаведна пачыналі выконваць новы акт першатварэння свету свайго пражывання.

* Вядомы абрад “заклікання сватоў” з выкарыстаннем бараны: незамужнія дзяўчаты цягалі па вуліцах вёскі старую барану, ламалі яе і кідалі па ўзбоч дарогі.

* У іншых выпадках катэгарычна забаранялася валачы па дарозе бароны, каб не наклікаць на вяскоўцаў мор, хваробы. Лічылася, у той вёсцы, па якой працягнулі барану зубцамі ўніз, дзяўчаты не будуць выходзіць замуж, і праз некаторы час вёска загіне.

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=25121

* У дні, калі святкавалі пачатак года (Каляды), заканчэнне жніва, у дзень Раства Хрыстовага і Багародзіцы сям’я павінна была быць у поўным складзе. * У дні, калі святкавалі пачатак года (Каляды), заканчэнне жніва, у дзень Раства Хрыстовага і Багародзіцы сям’я павінна была быць у поўным складзе. Таму ў такія святочныя дні звычайна не збіраліся ў дарогу.

* Там, дзе калісьці была дарога, забаранялася што-небудзь будаваць. Чалавек не зможа спаць там, дзе раней рухаліся людзі, падводы і г.д., будзе хварэць, на яго і яго хату “перакінуцца” ўсе беды і няшчасці, якія калісьці адбываліся на дарозе. * Па той самай прычыне забаранялася спаць на дарозе, распальваць вогнішча, выкідаць на дарогу смецце.

* Катэгарычна забаранялася месці ў хаце, мыць падлогу ў той дзень, калі хтосьці з хатніх знаходзіўся ў дарозе. Лічылася, што тым самым яго “змяцеш” з дарогі і яна будзе няўдалай. Самай распаўсюджанай негатыўнай прыкметай, якая тычылася дарогі, і сёння застаецца забарона вяртацца з паловы шляху: не будзе поспеху ў такой дарозе.

* У абрадах пераходнага значэння — вясельным, пахавальным і хрэсьбінным — асабліва важным момантам быў выбар дарогі, па якой іх удзельнікі накіруюцца ў храм ці на могілкі. У дадзеным выпадку дарогу параўноўвалі з дарогай жыцця маладых ці нованароджанага. Іх шлях павінен быў адрознівацца ад таго апошняга шляху, па якім пранясуць памерлага чалавека.

* Самае галоўнае правіла руху вясельнага поезда — рух па сонцы (злева направа). Менавіта ў такім напрамку неабходна было пад’язжаць дружыне маладога да месца выкупу нявесты, накіроўвацца ў загс ці храм, вяртацца дадому.

* Пахавальная працэсія, наадварот, будавала свой шлях такім чынам, каб рухацца ўслед сышоўшаму з небасхілу сонцу (справа налева). Калі параўноўваць накіраванасць дзеянняў у вясельным і пахавальным абрадах, то стане відавочна, што яны маюць ва ўсіх сваіх праявах супрацьлеглы пачатак.

* Не менш важным у фарміраванні вясельнага маршрута было зрабіць так, каб “вясельная” і “пахавальная” дарогі не перакрыжоўваліся. Нездарма шлях ад хаты да могілак маркіравалі галінкамі вечназялёнага дрэва — елкай (толькі так!). Хадзіць па гэтай “дарозе смерці” катэгарычна забаранялася.

Аксана КАТОВІЧ, Янка КРУК

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=25130