МЯДЗВЕДЗЬ

Адна з самых сакралізаваных жывёл у міфалогіі. Першыя сляды ўшанавання М. на абшарах Еўразіі належаць яшчэ палеаліту (рытуальныя пахаванні ў пячорах). Па падліках французкага археолага А. Леруа – Гурана, вядомыя 36 палеалітычных выяваў М., багата якія маюць яскравы сакральны характар.

Некаторыя малюнкі звязаныя з міфам пра звера., які памірае і ўваскрасае. Ёсць падставы казаць пра фалічную афарбоўку культа М. (выява фаласа і мядзведжай галавы). На Беларусі культ М. прасочваецца з неаліту. Значнага распаўсюджання ён дасягнуў у жалезным веку, асабліва ў цэнтральнай і паўночнай частках Беларусі.

Амулеты з іклаў М. трапляюцца на гарадзішчах культуры штрыхаванай керамікі і днепрадзвінскай культуры. Пры раскопках свяцілішча на Благавешчанскай гары ў Бранскай воблш., якое належала балцкамоўнаму насельніцтву юхнаўскай культуры (пачатак н. э.), была выяўлена вялікая гліняная пасудзіна ў выглядзе галавы М. з шырока расчыненай пашчай.

Пасудзіна размяшчалася каля аднаго з цэнтральных ідалаў багіні. На свяцілішчы гарадзішча тушамлянскай культуры на Смаленшчыне (трэцяя чвэрць І тыс. н. э.) знойдзены чэрап вялікага М. увенчвала хутчэй за ўсё цэнтральны слуп свяцілішча. Зуб і кіпцюры М. знойдзены ў адным з радзіміцкіх курганоў.

Амулеты з прасвідраваных іклаў гэтага звера знаходзілі і пры раскопках раннефкадальных гарадоў (Ваўкавыск, Полацк, Магілёў ды інш.). У познефеадальны час у культуры беларусаў вядомыя такія элементы, як Смаргонская мядзведжая “акадэмія”, дзе дрэсіравалі М., і катанне Радзівіла Пане Каханку летам у санях, запрэжаных М., па дарозе, пасыпанай соллю (XVIII ст.).

Параўн. у звязку з гэтым павер’е, паводле якога сузор’е Воз (навуковая назва – Вялікая Мядзведзіца) – гэта воз, у які запрэжаны М. На ім перад канцом свету будзе ездзіць антыхрыст і падбіваць людзей, каб яны забыліся на Бога. Сустракаецца матыў воза, запрэжанага М., і ў казках: на гэткай павозцы тры браты паляўнічыя вяртаюць дадому адратаваную ад марской Чудовішчы Чуда – Юды царэўну.

На павозцы, запрэжанай М. і чортам, каціў да цара слаўны работнік Міша, народжаны ад сужыхарства адной маладухі і М. У народнай культуры аж да XX ст. чалавек, пераапрануты М., - адзін з абавязковых персанажаў калядавання. У фальклоры і міфалогіі беларусаў пашыраны матыў пра паходжанне М. ад чалавека, які, пераапрануўшыся ў кажух поўсцю вонкі, спрабаваў наплохаць Бога.

Гэтаксама ў М. ператвараецца сквапны бабыль, які захацеў, каб чароўная ліпа зрабіла яго самім Богам (казка “Жадны бабыль”), або гультай, які, лянуючыся сам шукаць лясных пчол, выдзіраў чужых. Такім чынам, ператварэнне чалавека ў М. выразна звязваецца з суперніцтвам з Богам. Згодна з фальклорнымі звесткамі, частка беларусаў раней была пераканана ў падабенстве М. і жанчыны, а латышы лічылі, што М. нават грудзі мае белыя, як дзяўчына.

На Усходнім Палессі яшчэ напачатку XXст. У час вяселля, калі маладых клалі спаць, то спявалі песню пра М., які павінен узлезці на клець, дзе спяць маладыя. У беларускіх вясельных песнях маладых часам называюць “мядзведзем” і “мядзведзіцай”, а іх вясельную дружыну (шафераў) – мядзведнікам.

Беларусы таксама лічылі, што калі прыведзены ручны М. зараве пасярод хаты, то неўзабаве ў ёй адбудзецца вяселле. Паводле апісанняў этнографаў XIX ст., у глухой мясцовасці на тэрыторыі цяперашняга Докшыцкага р-на напярэдадні Звеставання адзначалася свята Камаедзіцы. Лічылі, што ў гэты дзень абуджаюцца ад спячкі і вылазяць з бярлогаў М.

У гэты дзень гатавалі адмысловыя стравы: аўсяны кісель, бо М. любяць авёс, гарохавыя камы ў сувязі з назвай свята і сушаны рэпнік (у знак таго, што М. ужываюць пераважна траву, раслінную ежу). Але на 24 сакавіка па хрысціянскім каталіцкім календары прыпадае адно са святаў у гонар св. Кацярыны (гл. Кацярына).

Папярэдніцай гэтай святой на беларусі была старажытная багіня, жаночая пара Вялеса, якая мела дачыненне да жывёльнага свету, асабліва да М., была апякункай шлюбаў і парадзіх. Наступны пасля Камаедзіцы дзень прысвечаны Звеставанню (Благавешчанню) па календары каталіцкай канфесіі.

Згодна з рэканструкцыяй першабытнага календара, праведзенай В. Уласавым, у старажытнасці 24 – 25 сакавіка як вынік купальскіх ініцыяцый дзяўчат адбываліся роды. У старажытных грэкаў сугучную назву з Камаедзіцай мела мядзвежае свята Camoedia, прысвечанае багіні Артэмідзе, якое адзначалася блізу 25 сакавіка.

Лічылі, што Артэміда праз сваю памочніцу (ці сваю іпастась) Іліфію дапамагае парадзіхам. Як вядома, ва ўсходніх славян М. часта называюць чалавечымі імёнамі Мішка, Міхаіл, а мядзведзіцу – Маруха (у тым ліку ў беларускім фальклоры). Гэтае азначэнне “Маруха” паўтарыў Адам Міцкевіч у сваім “Пану Тадэвушы”.

М. часам называлі яшчэ і Марцінам, а ў Румыніі – “брат Мікалай” (frate Nicolae), што з’яўляецца магчымай кантамінацыяй імёнаў Мікалая і Міхаіла. Польскі паэт XVI ст. М. Рэй у адным са сваіх вершаў ужыў зварот да М. “пан Міка”. Магчыма, гэтыя звароты звязаныя з тым, што святы Мікола пасля прыняцця хрысціянства стаў заменнікам Вялеса, які ўвасабляўся і ў вобразе М., а “Маруха” паходзіць ад імя багіні Мары, хтанічнай багіні нараджэння і смерці, вобраз якой пазней дэградаваў у персанажа дэманалогіі.

Здольнасць да ператварэння ў М. прыпісвалася ведзьмакам і шаманам. Мядзведжая маска і строі судачыняюцца са значнай колькасцю рытуалаў. З іншага боку, у Беларусі, Літве, Скандынавіі М. у народных казках выконвае ролю святара. З шэрагу дадзеных вядома, што культ Вялеса ўзаемадзейнічаў з культам М. як гаспадара звяроў.

Вядомы абраз, дзе побач са святым Уласіем (хрысціянскі наступнік Вялеса) можна бачыць д’ябла з мядзведжай мордай. М. лічыцца сімвалам ніжняга свету. Напрыклад, у літоўцаў XII ст. пры спальванні памерлага разам з ім клалі, згодна з летапісам, кіпцюры М. і рысі, з дапамогаю якіх нябожчык павінен быў узабрацца на высокую гару да Бога.

У старажытнаіндыйскіх Ведах М. увасабляў буру, грымоты і вецер. Яшчэ ў XIX ст. беларусы закліналі надыходзячую буру словамі: “Мядзведзь, мядзведзь, разгані хмары, дам табе кучу аўса”, бо М. лічыўся звязаным з разбуральнымі стыхіямі. Згодна з А. К. Кіркорам, на Каляды падземны цар, ператварыўшыся ў М., разам са зграяй ваўкоў (мяцеліцамі) ганяецца за жонкай Перуна, якая павінна нарадзіць сонечнага бога.

Акрамя таго, як вядома на шырокім сусветным матэрыяле, М. у міфалагічных уяўленнях і рытуалах можа выступаць як божышча (у прыватнасці, якое памірае і ўваскрасае ), культурны герой, заснавальнік традыцыі, продак, родапачынальнік, татэм, дух – ахоўнік, дух выздараўлення, элемент астральнага кода, увасабленне душы, звярыны двайнік чалавека, пярэварацень ды інш.

Як вынік сужыцця М. з жанчынай або паляўнічага з мядзведзіцай у фальклоры розных народаў згадваецца катэгорыя паўлюдзей – паўмядзведзяў. М. даволі папулярны персанаж казачнага эпасу. Так, у недасягальных краінах жыве М. – залатавух, здабыць якога герою дапамагае яго чароўная жонка, якая мае ўладу над цудоўнымі звярамі.

У падземным царстве жыве белы М. з агромністым вухам (“вярста вуха”), які крадзе коней з царскай стайні. У беларускім фальклоры добра захоўваецца матыў сужыхарства жанчыны з М., у выніку якога нараджаецца цудоўнае дзіця з адной яскравай прыкметай: яно мае адно мядзведжае вуха і, відаць, менавіта як вынік гэтага валодае намеранай сілай, што і дае яму магчымасць здзяйсняць разнастайныя подзвігі ў казках зсюжэтам пра тры падземныя царствы.

Магчыма, што ў гэтых казачных матывах захаваліся нейкія даўнейшія ўяўленні пра засяроджанне мядзведжай сілы менавіта ў яго вушах, што магло адбівацца і ў адпаведнай рытуальнай або магічнай практыцы. Прынамсі, пралязанне з правага вуха М. у яго левае вуха прыводзіць да чароўных ператварэнняў гераіні казак “пра дзедаву дачку і бабіну дачку”.

Параўн. таксама выкарыстанне словазлучэння “мядзведжыя вушы” для называння некаторых батанічных аб’ектаў: гэта адна з назваў талакнянкі звычайнай, дзіванны скіпетрападобнай, а таксама грыбоў ласі. У пераліку звяроў паводле старшынства М. займае або першую пазіцыю, або другую, саступаючы месца адно ільву.

У некаторых казках выяўляецца супрацьпастаўленасць М. ваўку (параўн. прымаўку: 2на воўка помоўка, а мядзведзь знішка”), хаця ў іншых сітуацыях яны дзейнічаюць супольна разам з іншымі звярамі, дапамагаючы галоўнаму герою. У фальклоры вядомая і больш непасрэдная сувязь М. з ваўком: гэта шырока распаўсюджаныя на Беларусі паданні пра ваўкалакаў.

Паводле праўдападобнай этымалагічнай версіі,, другая частка гэтага складанага слова стасуецца з адной з баьуістычных назваў М. (параўн. прус. tlok, літ. Lokys, лат. Lacis і роднасныя ім назвы М. у іншых індаеўрапейскіх мовах, якія адсылаюць да азнакі яго кудлатасці). Падобны вобраз ваўка – мядзведзя быў выкарыстаны і ў адной з беларускіх казак: “Радзіла твая жонка невядомую звярушку: мядзвежыя ногі, воўча галава”.

У казцы “Мужык, мядзведзь і ліса” воўк і мядзведзь аб’ядноўваюцца ў вобраз, перадаваны з дапамогай спаранага слова “ваўкі – мядзведзі”. На пэўны паралелізм вобразаў М. і ваўка ў традыцыйнай свядомасці можа паказваць і іншая назва грыбоў мядзведжыя вушы (ласі), а менавіта ваўчыныя вушы або воўча вушы.

Параўнайма таксама літоўскуб прымаўку: nuo vilko begdamas, uzbegski loki “ з агню ды ў полымя” (літаральна – “уцякаючы ад ваўка, забег да мядзведзя”). У каляндарным кодзе М. адпавядае лета – перыяд ад веснавога да восеньскага раўнадзення, а ваўку – зіма. Імавернае і семіятычнае супрацьпастаўленне М. і зайца.

Прынамсі, сляды яго можна бачыць у прымаўках накшталт: “За дзень аблётаеш свет і кладзесся з мядзвядянём, а ўстаняш з зайцам”, “Медзведзя сіла, а зайцаў паварот” паводле апазіцый “Сіла – слабасць” і “сіла – спрытнасць”.

Вядомы казачны сюжэт, дзе М. выступае тэрыяморфным эквівалентам Бабы Ягі або лясной гаспадыні, выпрабоўваючы ў лясной хатцы на курынай ножцы дзедаву і бабіну дачок, у выніку чаго першая атрымлівае багатую нагароду, а другая спатыкае жахлівую смерць.

Не пазбаўлены, відаць, глыбокіх міфалагічных каранёў і шырока распаўсюджаны казачны матыў “М. на ліпавай назе”. Такім чынам, М. з’яўляецца адным з найбольш папулярных персанажаў беларускай народнай міфалогіі. Нездарма сама назва М. з’яўлялася табуяванай.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/3593