МІКОЛА

Персанаж беларускага фальклору. Прататыпам яго з’яўляецца хрысціянскі святы Мікалай Мірлікійскі (Мікалай Цудатворац, Мікалай Угоднік). Згодна з хрысціянскай агіяграфіяй, жыў у IV ст. і быў выбраны епіскапам малаазіяцкага горада Мір у вобласці Лікія (адсюль і азначэнне “Мірлікійскі”).

Многія з цудаў гэтага святога былі прысвечаны выратаванню мараплавальнікаў, тапельцаў, а таксама вызваленню вязняў і палонных. У славянскіх народаў, і ў беларусаў, М. пасля прыняцця хрысціянства часткова замяніў Вялесак. У кашубаў Nikolaj называецца лясны дух, які задае загадкі тым, хто заблудзіўся (хто адгадае, таго выводзіць на дарогу, а не адгадаўшы прадаюць душу чорту).

На сувязь з дэманічнымі персанажамі паказвае кульгавасць ці слепата М. Сярод усходніх славянаў вядомыя ўяўленні пра М. Дуплянскага, які жыве ў дупле ў лесе і звязаны з Лесуном і з паляваннем. Характэрны звычай завівання “бародкі” М. (“Міколіна бародка”, “ бародка Мікуле”), які паходзіць ад старажытных уяўленняў пра завіванне барады Вялеса – Воласа. Мікольскія цэрквы ў Сярэднявеччы нярэдка ставіліся на месцы ранейшых свяцілішчаў Вялеса.

На Волатавым полі пад Ноўгарадам Вялікім, дзе, згодна з паданнем, стаяў ідал Вялеса, пазней была пабудавана Мікольская царква. Польскі гісторык Ян. Ласіцкі, які ў канцы XVI ст. жыў у Беларусі, адзначаў, што ў праваслаўным набажэнстве важнейшае месца займаюць малітвы да Божай Маці і святога Мікалая.

Як падкрэсліваў згаданы аўтар, у час набажэнства святар меў звычай зачытваць з кніг урывак пра святога Мікалая, якога ўшаноўваюць як “нейкагабога – заступніка”. Паводле Ласіцкага, “ у храмах ніякіх статуй яны не ўшаноўваюць, але выявам святога Мікалая і Панны Марыі прыносяць у дар нейкія срэбныя рэчы”.

Дзяцей таксама было прынята навучаць малітвам у гонар гэтых святых. Абразы святога Мікалая былі ва ўсіх дамах. Яму ж маліліся і за памерлых. З усіх хрысціянскіх (праваслаўных і каталіцкіх) храмаў і манастыроў XII – XVII стст. у Беларусі, паводле некаторых падлікаў, каля чвэрці было прысвечана св. М. і столькі ж Маці Божай.

У беларускім фальклоры М. выступае як заступнік земляроба, клапоціцца пра ўраджай, хоць часамі можа быць і помслівым. Ён аглядае пасевы і папраўляе іх пасля зімы. Свята ў гонар М. адзначалі двойчы: вясновы, або летні (цёплы), М., які святкаваўся толькі праваслаўнымі 22 мая (н. ст.), і зімовы – адзначаўся каталікамі і праваслаўнымі (6/19 снежня).

Апошняя дата (“Мікалайкі”) шырока святкуецца ў Польшчы. Напярэдадні і вяснавога, і зімовага М. адзначалі прысвятак Міколінага бацькі. На веснавога М. упершыню пасля зімы выводзілі коней на начлег, балявалі з гэтай нагоды і выконвалі розныя магічныя абрады па ахове конскага статка ад псавання. Пастухі – начлежнікі ўсю ноч з 8 на 9 мая не павінны былі спаць, каб ведзьмакі ці іншыя злыя сілы не ўчынілі коням шкоды.

І Мікола зімовы, і Мікола летні як бы адкрывалі кожны свій сезон: “Мікола – сапраўдная зіма, Мікола – сапраўднае лета”. Ды зноў жа, надвор’е, якое год на год не прыпадае, уносіла папраўкі ў народныя назіранні, і часам, ашукаўшыся, казалі: “Ніводнаму Міколе не вер ніколі”. Затрымка зімы на Міколу была знакам, што маразы прыдуць няскора і наагул уся зіма будзе бяспутная.

Мікола – зімовы быў далучаны земляробам дабудзенных гаспадарчых разлікаў і прагнозаў: “Беражы сена ад Міколы і да Міколы і не бойся зімы ніколі”, - гарантавала прыказка, адзначыўшы прыблізна, колькі трэба трымаць у хляве жывёлу. Стан надвор’я ў гэты дзень арыентаваў селяніна на пачатак веснавой сяўбы, на плён у полі: “Калі іней будзе раней, чым 19 снежня, то трэба сеяць ранні ячмень, калі пазней 19 снежня – позні”; “Іней, які пакрывае дрэвы на Міколу, прадказвае добры ўраджай ільну”.

Язычніцкія перажыткі ў кульце святога М. характэрныя і для іншых народаў Еўропы. На зімовага М. у Верхняй Аўстрыі млынары (апекуном якіх лічыўся гэты святы) кідалі ў ваду ежу і старое адзенне, каб ладзіць з вадзяніком. Палякі ў ахвяру св. Мікалаю прыносілі курэй. Св. Мікалай (Санта – Клаўс, Клаус, Нікель) – галоўны персанаж жартоўна – урачыстай працэсіі, якая наладжвалася ў Міколін дзень у каталіцкіх землях Германіі і ў суседніх краінах.

У той жа час у нямецкіх павер’ях Nickel – ліхі дух. Згодна з паведамленнямі еўрапейскіх падарожнікаў XVII ст., рускія лічылі, што “калі Бог памрэ, св. Мікалай зойме яго месца”. Гэты святы лічыўся правадніком душаў памерлых на той свет. У Расіі быў звычай прыносіць М. у ахвяру быка. На Украіне яго называлі “гаспадаром ваўкоў”, а ў Расіі лічылі звязаным з мядзведзямі і змеямі.

Цікава, што румыны мядзведзя іншасказальна клікалі “брат мікалай” (frate Nicolae). У некаторых мясцінах Расіі культ св. Міколы зліўся з рэліктамі паганскіх мядзведжых культаў.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/3513

МІКОЛА

Старадаўняе каляндарна – абрадавае свята. Вядомы два М.: веснавы, або цёплы (святкавалася 9 мая с. ст.) і зімовы ( 6 снежня с. ст.), т. зв. мікольшчына. Паводле нар. вераванняў, М. выступае заступнікам земляроба), клапоціцца пра ўраджай. Ён ходзіць па лясах, аглядае пасевы, папраўляе іх пасля зімы: “дзе вымакла – там падсушыць, дзе высахла – там падмочыць”.

На веснавога М. ўпершыню пасля зімы выводзілі коней на начлег. Пры гетым начлежнікі ладзілі балёк і рабілі розныя магічныя захады, накіраваныя на забеспячэнне конскага статку ад псавання. Пастухам – начлежнікам належала ўсю ноч з 8-га на 9-е мая не спаць, пільнаваць, каб злыя сілы (ведзьмакі) не ўчынілі коням якой – небудзь шкоды.

Лічылася, калі на М. жывёла наесца ў полі дасыта, то травы хопіць ёй на ўсё лета. У старажытнасці напяредадні веснавога М. адзначаўся прысвятак Міколін бацька. Царква прымеркавала да старажытнай, земларобчай ы сваёй аснове ўрачыстасці, свята ў гонар Міколы – цудатворца.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/17415