ДЗЯЖА

Роля Дз. у этнакультурным аспекце абапіраецца на багаты семіятычны фон уласна хлеба. Акрамя таго, сімволіка Дз. расшыфроўваецца з улікам апазіцыі мужчынскі/жаночы. У шматлікіх рытуалах Дз. увасабляе жаночае чэрава, адпаведна рост плоду, дзіцяці атаясамліваецца з падыходам, падыманнем цеста.

Таму Дз. становіцца культурным эквівалентам жанчыны наагул, цяжарнай у прыватнасці, і пачынае выкарыстоўвацца ў абраднасці, накіраванай на магічнае спрыянне нараджэнню. Паўсюль на Дз. саджалі нявесту і парадзіху ў час цяжкіх родаў, у Дз. на цеста клалі хворае дзіця і да т. п. Як сцвярджае А. Л. Тапаркоў, глыбінная семантыка саджання на Дз. звязана з тым, што ў самы небяспечны пераходны момант абраду чалавек далучаецца да сілы, якая дапамагае яму пераадолець “стадыю лімінальнасці”.

Пры гэтым чалавеку і яго роду перадаюцца якасці, якія асацыююцца з караваем, Дз., цестам: доля, багацце, вытворчыя магчымасці. Дз. уваходзіць у структуру некаторых каляндарных абрадаў, існуе нават самастойны рытуал ачышчэння Дз., які мае назвы “дзяжа гавее”, “дзяжа да споведзі пашла”, прымеркаваны да Перадвелікоднага тыдня.

Каб паспрыяць удаламу выпяканню хлеба, прытрымліваліся цэлага шэрагу забаронаў і прадпісанняў – убівалі ў Дз. нож, асцерагаліся ставіць на голую лаву, рабілі Дз. з грамабою. Прыналежнасць Дз. да кола элементаў, звязаных з хатнім вогнішчам, прадвызначыла яе ахоўныя якасці.

З дапамогай Дз. шукалі тапельцаў, у яе глядзелі, каб не баяцца нябожчыкаў; к4аб уратавацца ад гарэзаў Дамавіка, накрывалі свечку Дз. і хуценька падымалі пры яго з’яўленні. Менавіта Дз., як і хлеб, зерне, ставілі на тое месца, дзе ляжаў нябожчык.

Гэтая рытуальная дзея можа быць вытлумачана ў тым жа кантэксце, што і забіванне Кашчэя яйкам, а Бабы Ягі таўкачом, а менавіта ў рэчыўчы ідэі перамогі смерці патэнцыямі новага жыцця. Беларусы ўносілі Дз. у новую хату, бо верылі, што ў гэтым прадметным сімвале запачаткаваныя ідэі дастатку і дабрабыту.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/1352

ПАНІ ДЗЯЖА

Дзяжа — невялікіх памераў драўляная бочачка, у якой рашчынялі цеста для выпечкі хлеба, самай шануемай ежы. У традыцыйнай культуры ўсходнеславянскіх народаў яна стала знакам багацця, дабрабыту, здароўя, пачцівага стаўлення да сямейных традыцый, а таксама працягу жыцця на зямлі. Дзяжа — увасабленне жыццёвай патэнцыі, здольнасці пастаяннага аднаўлення і абнаўлення.

Дзеянні гаспадыні падчас апускання ў дзяжу закваскі і падрыхтоўкі рашчыны для новага хлеба параўноўвалі з зараджэннем новага жыцця. Лічылася, як падымаецца цеста ў дзяжы, так і спор (поспех, дабрабыт) будзе падымацца ў хаце.

* Пры вырабе дзяжы неабходна было ўлічваць шэраг правілаў, напрыклад, хлеб у дзяжы будзе заўсёды расці, калі яе вырабіць за адзін дзень з хваіны, у якую трапіла маланка.

* Сярод беларусаў існавала павер’е, што дзяжа можа быць “мужчынскай”, калі ў яе няцотная колькасць клёпак — дошчак, з якіх яна зроблена, і “жаночай” — той, у якой колькасць клёпак цотная. Безумоўна, у народным асяроддзі перавагу аддавалі “жаночай” дзяжы. Уласна кажучы, чэрава дзяжы ўспрымалася як улонне жанчыны, якой Богам наканавана зачаць і ўзгадаваць дзіця.

* Згодна з народнымі ўяўленнямі дзяжа любіць цёплае месца, не выносіць шуму, мітусні, яе нельга стукнуць, паставіць на зямлю, яна баіцца дрэннага вока. Дзяжу з цестам накрывалі ручніком і ставілі на стол або ў чырвоны кут.

* Калі дзяжа “сапсавалася”, гаспадыні трэба было правесці цэлы шэраг адмысловых магічных дзеянняў: працерці цыбуляй, часнаком, абкурыць купальскай травой, абрасіць каляднай вадой, пасыпаць чацвярговай соллю або спасаўскім макам.

* У культуры ўсходніх славян было не прынята пазычаць дзяжу.

* Дзяжу не мылі, а скрэблі нажом, каб у яе шчылінах заўсёды заставалася крыху цеста. Гэта рабілі з пэўным намерам — каб у хаце ніколі не пераводзіўся хлеб.

* Садзіцца або ставаць на дзяжу дазвалялася толькі ў выключных выпадках і пры ўмове рытуальнай “чысціні”, напрыклад, цнатлівай нявесце або гадаваламу дзіцяці пры пастрыжэнні.

* Часам дзяжу выкарыстоўвалі ў лячэбных абрадах.

* Падчас улазін першымі ў хату пускалі ката, пеўня, а потым “упіхвалі” дзяжу.

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=29027