АРАТЫ

В.Я.Петрухін

АРАТЫ - у славянскай міфалогіі культурны герой. Паводле шырока распаўсюджанага фальклорнага сюжэту, араты выцесніў з зямлі першабытных волатаў, увасабленне дзікіх, неўтаймаваных сіл прыроды. У этыялагічных міфах пра паходжанне Зміевых валоў (старажытных умацаванняў у Сярэднім Падняпроўі) і рэк араты дзейнічае разам з іншым культурным героем - кавалём.

Па ўкраінскім паданні, Бог (K: Кашчэй?) паслаў на зямлю жахлівага змея, які патрабаваў чалавечых ахвяр. Калі прыйшла чарга царэвіча, той бег ад змея, чытаючы малітву, і выратаваўся ў гамарні, дзе святыя Барыс і Глеб (Конрад: Сварог і Вялес? Квасура і Кітаўрас?) кавалі для людзей першы плуг.

Змей языком высадзіў (К: пралізаў!) дзверы гамарні, але святыя ўхапілі яго за язык распаленымі абцугамі і запрэглі ў плуг. Яны правялі плугам разору, якую і завуць "Зміевым валам" (знаходзіца ў Жытомірскай вобласці – Палессе). Іншы варыянт таго ж падання - пра Кузьму-Дзям'яна, Божым Кавалю, які прымушае змея праараць зямлю да самага Чорнага мора: там араты дае змею напіцца, і той, выпіўшы паўмора, распадаецца на часткі - ператвараецца ў дробных змей.

У славянскіх легендах, узыходных да апакрыфічнага "Слова пра Адама і Еву", першы араты - Адам (Ева - першая пралля). Бог даў Адаму плуг, каб ён у поце твару здабываў сабе хлеб. Па балгарскім апокрыфе, Адам запрог валоў і стаў араць, але д'ябал не даў яму апрацоўваць зямлю, абвясціўшы, што зямля прыналежыць яму, і запатрабаваў распіску, па якой Адам аддаваў бы сябе ва ўладу д'ябла.

Адам абхітрыў сатану, уручыўшы яму распіску, што ён і дзеці яго будуць прыналежаць Уладару зямлі, маючы на ўвазе Бога. У балгарскай легендзе "Пра хроснае дрэва" (10 ст.) сам Ісус узараў ніву на шляху ў Віфлеем. Пар украінскія калядкі, дзе сам Бог арэ залатым плугам на залатых валах, св. Пётр (ці Павел) іх падганяе, а Багародзіца прыносіць у поле аратым ежу. Пар. таксама руская замова, які вымаўляецца пры зборы гаючай травы: "Святы бацька праведны Абрам усё поле араў, Сімеон Зілот садзіў, Ілля паліваў, Бог дапамагаў. Неба - бацька, а зямля - маці. Блаславі, Дзева, гэту траву рваць". Гл. пра сімволіку ворыва (апрацоўкі зямлі) як пра шлюбныя адносіны, апладнення ў ст. Зямля.

У  былінным эпасе араты Мікула Селянінавіч мацней князя - вешчуна; паводле чэшскай раннегістарычнай традыцыі аратага Пшэмысла абіраюць князем пасля цудоўнага знака - у яго руках пачынае рунець сухая галіна, якой ён падганяў валоў. У сербскай юнацкай песне Марка Кралевіч арэ "султанскія дарогі": туркі патрабуюць, каб герой не чапаў дарогі. Марка ж загадвае туркам не таптаць яго раллю; падняўшы плуг разам з валамі. Марка забівае турка.

У славянскай народнай культуры з найстаражытнага перыяду адмысловае значэнне надаецца земляробчай працы: пар. племянныя назвы і назвы народаў, узыходныя да пазначэння поля,- паляне, палякі, ляхі (ад "лядзь" - расчышчаны ад лесу (але не апрацаваны) участак зямлі, пустэча).

Прылада ворыва - плуг, саха - шанаваліся святымі: паводле рускіх крыніц 17 ст., у Маскве "ў навечэры Богаяўленні... клікалі плуг" - заклікалі да плуга; у палякаў напярэдадні Каляд лямеш плуга клалі на стол, каб краты і мышы не псавалі раллю.

Плуг (арала) маляваўся ў балгараў на абрадавым навагоднім хлебе. На Новы год на Заходняй Украіне абыходзілі двары з плугам, малюючы ворыва і абсыпаючы двары аўсом і кукурузай; у песнях - калядках ражаныя спявалі пра валоў, мядзведзяў, крумкачоў і інш. птушках, запрэжаных у плуг, замаўлялі ўрадзіць жыта і г. д. Разам з тым правядзенне рытуальнай разоры, абворванне сяла засцерагала ад мору.

Літ.: Потебня А.А. Объяснения малорусских и сродных народных песен. Вып. 2. Колядки и щедровки. Варшава, 1887; его же. О мифическом значении некоторых обрядов и поверий // Потебня А.А. Слово и миф. М., 1989. В.Я.Петрухін