БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ | МІФАЛОГІЯ БЕЛАРУСАЎ

Ігар ВУГЛІК.

Беларуская міфалогія ўваходзіць у вялікаю сістэму індаеўрапейскай міфалогіі і з'яўляецца роднаснай такім вялікім міфалагічным сістэмам, як індыйская, персіцкая, германская, балцкая…

У працэсе рассялення індаеўрапейцаў першапачатковая міфалагічная еднасць гэтай этнакультурнай супольнасці зазнала дэструкцыю з боку аўтахтонных субстрактных этнакультурных комплексаў, часткова асімілявалася, уступіла ў складаныя міксацыйныя працэсы, у выніку чаго поступова страціла метакультурныя інтэгруючыя рысы, утварыўшы шэраг самастойных этнаміфалагічных анклаваў, да якіх належыць і ўласна беларускі.

Разам з тым, культуры індаеўрапейскіх народаў, іх міфалагічныя сістэмы звязваюць існуючыя на ўзроўні глабальных міфалагемаў агульныя рысы, якія ўтвараюць хай сабе слаба фіксуемую, але ўзыходзячаю да генетычнай традыцыйнай памяці метакультурную “вуаль”.

Таму, напрыклад, нас не павінны здзіўляць літаральныя паралелі ў міфемах паміж старажытнаіндыйскай і беларускай міфалогіямі,— яны выкліканыя блізкасцю этнакультурных вытокаў, агульнай культурнай генетыкай.

Зыходзячы з гэтай тэарэтычнай высновы можна растлумачыць як метакультурныя паралелі беларускай міфалогіі, так і вытокі яе спецыфікі. Як ужо адзначалася, яе агульна-інтэграцыйныя рысы генетычна ўзыходзяць да індаеўрапейскай супольнасці, яе асноўных міфалагемаў, звязаных з касмаганічнымі, антрапаганічнымі, інш. міфамі, асноўнымі боскім і дэманічным пантэонам.

Культуралагічна беларуская міфалогія грунтуецца на апрычоных асаблівасцях той групы індаеўрапейцаў, што рассялілася на нашых землях і адыгралі ролю субстрата для плямёнаў, якія пазней занялі гэты край і назваліся крывічамі, дрыгавічамі, радзімічамі.

Гэтая праблема досыць складаная, яна з'яўляецца прадметам дыскусіі некалькіх пакаленняў гісторыкаў і археолагаў. Разам з тым, можна вылучыць яе асноўныя канстанты.

Плямёны індаеўрапейцаў, што прынеслі сюды асноўны пласт міфалогіі — гэта носьбіты сярэднедняпроўскай культуры, якія засялілі ад Сярэдняга Падняпроўя асноўны масіў нашых зямель прыблізна ў бронзавы век — да сярэдзіны ІІ тыс. да н.э.

Этнічна гэта, хутчэй за ўсё, былі балты, якія і склалі асноўны корпус культураў ранняга жалезнага веку на землях Цэнтральнай і Паўночнай Беларусі,— такіх, як культура штрыхаванай керамікі, днепра-дзьвінская, юхноўская.

Славяне, якія з VІ ст. пачалі каланізацыю нашых зямель, сутыкнуліся з нашчадкамі менавіта гэтых плямёнаў. Таму духоўную культуру (у тым ліку і міфалогію) старажытных жыхароў нашага краю фармавалі субстрактныя вераванні, сярод якіх можна назваць уласцівы старажытным балтам культ змеяў, што праявіўся ў шанаванні вужакі (як і ў міфалагічнай постаці Змяінага цара).

Гэты культ знайшоў адлюстраванне і ў матэрыяльнай культуры. Бранзалеты са змяінымі галовамі — адна з істотных прыкметаў комплексу ўпрыгожвання на нашых землях. Адзначым, што яшчэ старажытнагрэцкі гісторык Герадот у V ст. да н.э. у сваёй славутай “Гісторыі” адзначаў, што неўры перасяліліся на зямлю будзінаў, уцякаючы ад змеяў.

Зямлю неўраў даследчыкі досыць часта атаясамліваюць з беларускім поўднем — Палессем, а змеяў — з плямёнамі з татэмам змяі, якія лакалізаваліся на сумежных тэрыторыях ці часткова і на землях Беларусі.

Верагодна, з часоў ранняга жалезнага веку паходзіць і шырока распаўсюджаны на нашых землях культ ваўкалака. Той жа Герадот пісаў, што неўры раз у год на некалькі дзён пераўтвараюцца ў ваўкоў.

На спецыфіку беларускай міфалогіі зрабілі значны ўплыў плямёны апошняй славянскай міграцыі VІ—VІІІ стст. н.э., якія прынеслі на нашы землі сваю характэрную культуру.

Менавіта яны, як можна меркаваць, сфармавалі міфалагічны пласт вузкакультурнага характару, які ўтварыў потым этнакультурны тутэйшы канцэпт і, уступіўшы ва ўзаемадзеянне з субстратнымі традыцыямі этнічна роднаснага балцкага ці балта-славянскага насельніцтва, даў шэраг характэрных міфемаў і міфалагемаў. Гэта касмаганічныя, антрапаганічныя, інш. міфы, спецыфічныя міфалагічныя постаці, такія, як багі Зюзя, Цёця, Жыцень, Дабрахочы, Дзявоя, Жыж, Шчадрэц, апякуны Талака, Спарышка, Вазіла, шматлікі набор нячысцікаў — шатаны, паветрыкі, хохлікі, страхі, кажаны, ератнікі, гарцукі і г.д.

Гэта найбольш яўны, відавочна-рэпрэзентацыйны пласт беларускай міфалогіі, які складае яе спецыфікацыйнае ядро. Падчас складаных міксацыйных і перапрацоўчых іманентных працэсаў у беларускай міфалогіі ўтварыўся досыць характэрны комплекс інтэрпрэтацыйнай міфалогіі — той, дзе па-свойму асэнсоўваюцца метакультурныя індаеўрапейскія міфалагемы.

Поліэтнічныя вобразы Пяруна, Ярылы, Лялі, Дамавіка, Лесуна, Вадзяніка, іншых міфолага-казачных персанажаў, гэтаксама, як і міфалагічныя сюжэты, набылі на нашых землях спецыфічныя рысы, зрабіліся маніфестантамі тутэйшай этнакультурнай спецыфікі. Акрамя язычніцкага пласта міфалогіі, гэта тычыцца і хрысціянства, аб чым гаворка пойдзе асобна.

Асаблівасці беларускай міфалогіі маюць як этналакальны, так і полікультурны характар — г.зн. упісваюцца ў вызначаны комплекс пэўнага этнакультурнага рэгіёну. Многія характарыстычныя рысы беларускай міфалогіі ўваходзяць ў спецыфічны кантэкст усходне- і паўднёва- еўрапейскага этнакультурнага рэгіёну.

Гэта, як адзначаў французскі даследчык Ж.Дзюмезіль, параўнальна слабое развіццё інстытута жрацоў у старажытных германцаў, балтаў, славянаў, у выніку чаго палітычнае і сакральнае збліжаліся і сінтэзаваліся, — рэлігійныя абрады і рытуалы часта выконваў глава роду, што спрыяла яго сакралізацыі.

Яскравым прыкладам такога сінтэзу можа быць вобраз Усяслава Чарадзея, які спалучаў у сабе рэальнае і містычнае. Разам з тым, такія рысы старажытнай германскай міфалогіі, як акцэнтацыя вайсковай справы, трагізм, эсхаталагізм, падобна, не ўласцівыя беларускай міфалогіі і рэлігійнаму светаўспрыманню беларусаў.

Яшчэ адна асаблівасць беларускай міфалогіі — гэта яе сінтэз з хрысціянскай светапогляднай сістэмай. У розных культурах прыход новай рэлігійнай сістэмы ўспрымаўся па-рознаму: ад супраціву — да дэструкцыі аўтэнтычнай сістэмы. Разам з тым, найбольш часта назіраўся сінтэз былой і новай рэлігій пры перавазе адной з іх.

Змены вялікіх рэлігійных эпістэмаў — апошняя з якіх звязаная з пераходам да так званага монатэізму — суправаджаліся першапачатковым узаемапранікненнем, міксацыяй новай і старой сістэмаў (сувязь першапачатковага культу Хрыста з пакланеннем сонцу).

Тым не менш, адна тэалогія заўсёды перамагала другую і займала дамінуючыя пазіцыі. На Беларусі гэтая падзея мела досыць спецыфічны характар: недзе з 19 ст. пачаўся інтэнсіўны сінтэз двух веравызнанняў.

У традыцыйнай абраднасці язычніцкае і хрысціянскае актыўна збліжаліся як у вымеры аксіялогіі, так і ў абрадава-рытуалістычным вымеры. Разам з тым, у адрозненні ад некаторых суседніх народаў, прыкладам, палякаў, дзе хрысціянская рытуалістыка зрабілася дамінуючай, на Беларусі не назіралася перавагі адной з рэлігій.

Больш таго, паганскае ўвайшло ў хрысціянскае, язычніцкая магія, інспірацыя прыродных інтэнцыяў зрабіліся сутнасна дамінуючымі нават у хрысціянскіх па форме рытуалах. Хрысціянскія персанажы фактычна набылі функцыі язычніцкіх багоў: прарок Ілля — Пяруна, св.Улас, Мікола — Вялеса, Іаан Хрысціцель — Купалы, св.Юрый — Ярылы і г.д.

Біблейскія сюжэты аб стварэнні свету, першых людзях набылі на Беларусі спецыфічную інтэрпрэтацыю, зрабіліся аўтэнтычнымі артэфактамі. “Народны” каляндар які фармальна грунтуецца на хрысціянскім календары, па сутнасці абапіраецца на паганскую інспірацыю прыродных сілаў. У гэтай сувязі паўстае істотнае пытанне аб інтэрпрэтацыі язычніцкага і хрысціянскага ў беларускай міфалогіі.

З аднаго боку, можна іх сепараваць, — заняцца пошукам жорсткага раздзелу міфалагем двух рэлігій. З іншага — можна разглядаць беларускія міфалагемы так, як яны прадстаўлены ў жывой рэчаіснасці, г.зн. у сымбіёзе.

Падаецца, што з гледзішча сучаснай тэорыі міфа (у першаю чаргу метадалогіі К.Леві-Строса, асноўны метад якой — вывучаць міф у яго шматварыянтнай дадзенасці), будзе больш карэктна даследаваць паганска-хрысціянскі сымбіёз беларускай традыцыйнай духоўнай культуры такім, якім ён існаваў у светапогляднай сістэме вяскоўца.

Гэткі падыход дазволіць нам аналізаваць міфалагічную аўтэнтыку ў непасрэдных артэфактах. Спецыфіка беларускай міфалогіі звязаная перш-наперш з прыземленасцю сакральных персанажаў.

У шэрагу індаеўрапейскіх міфалогій багі, дэманы стабільна знаходзяцца на версе нябеснай вертыкалі (грэчаскія багі-алімпійцы, багі індуісцкага пантэону, вышэйшыя германскія багі). Што да персанажаў беларускай міфалогіі, дык абсалютная большасць з іх існуе ў рэальным, зямным свеце.

Па-сутнасці, стабільна на небе знаходзяцца толькі Пярун і Чарнабог (мадыфікацыі хрысціянскага Бога); астатнія сакральныя персанажы спарадычна з'яўляюцца на зямлі, а некаторыя нават тут жывуць (вышэйшы бог Бялун) — і рэпрэзентуюць сябе праз непасрэдныя дачыненні з людзьмі.

Асабліва гэта датычыць багоў календара: Зюзя вандруе па зямлі і заходзіць у вёскі, Цёцю можна бачыць сярод поля, Жыцень аглядае прыбраныя палі. Характэрна, што не толькі багі прысутнічаюць у канкрэтнай рэальнасці — на краю зямлі ў гары-пекле сядзіць і вышэйшы нячысцік (іншая яго іпастась знаходзіцца ў глыбокім балоце).

Аналагічным чынам паводзяць сябе і хрысціянскія сакральныя персанажы. На зямлі мы бачым Бога, Хрыста, Марыю, апосталаў, святых — усе яны жвава ўдзельнічаюць у зямным жыцці, утвараючы архетыпічныя артэфакты.

Гэтая заземленасць беларускіх міфалагічных персанажаў адпавядае агульнай тэндэнцыі беларускай культуры да максімальнага зніжэння культуралагічнай вертыкалі, набліжэння высокага да зямнога.

Яшчэ адна адметная рыса беларускай міфалогіі — багаты пласт дэманалогіі. Беларуская дэманалогія вызначаецца сваёй дэіерархічнасцю і варыябельнасцю, а яшчэ гарманічным суіснаваннем біблейскіх, хрысціянскіх і паганскіх нячысцікаў.

У адрозненне ад такіх міфалагічных сістэмаў, як старажытнаіндыйская ці персідская, дзе персанажы, што ўвасабляюць зло, прадстаўленыя магутнымі вобразамі дэманаў, ракшасаў, якія падкрэслена злыя і пачварныя па знешняму абліччу, значаная колькасць беларускіх нячысцікаў — гэта нячысцікі-чалавекападобнікі, яны існуюць у культурнай прасторы, некаторыя з іх маюць прыстойны антрапаморфны выгляд (дамавік, гуменнік, Кікімара), іх стасункі ў дачыненні да людзей залежаць перш-наперш ад учынкаў саміх людзей.

Персаніфікаванае зло ў беларускай традыцыі не мае монстрыяльна-касмічнага характару накшталт біблейскага Сатаны ці персідскага Арымана — яно пераважна выступае як перашкода, якую можна дэзавуіраваць магічнымі прыёмамі і забабонамі.

Паказальна, што ў адрозненні, напрыклад, ад кельцкіх нячысцікаў, існаванне якіх звязанае ў значнай ступені з падземным светам, беларускія персанажы, за рэдкім выключэннем (гарцукі, Люцыпар) існуюць у зямным свеце.

Як ужо адзначалася, беларуская дэманалогія не мае ўстойлівай іерархіі. Яна плюралістычна лакалізаваная па месцу дзеяння канкрэтнага персанажу — лесам, вадаёмам, хатай і г.д. Вялікая колькасць незалежна-самастойных персанажаў беларускай дэманалогіі самастойная ў сваіх учынках і не падпарадкоўваецца Люцыпару.

Між іншым, у нашай міфалогіі амаль адсутнічае клас пераходных персанажаў — накшталт кельцкіх “шляхетных людзей” — гномаў. Яшчэ адна асаблівасць беларускай міфалогіі ўпісваецца ў метакультурную спецыфіку балта-славянскага культурнага рэгіёну. Яна звязаная з характарам вышэйшых сакральных персанажаў — багоў.

У адрозненні ад германскіх багоў, што вызначаліся ваяўнічым характарам і дзе цэнтральны персанаж Одзін (Вотан) — кіраўнік ваеннай дружыны, у міфалагічных сістэмах беларусаў, рускіх, літоўцаў дамінуюць багі плоднасці.

Па-сутнасці, сярод беларускіх багоў ваяўнічы характар мае адно індаеўрапейскі Пярун — мадыфікацыя Рудры і Індры, ды яшчэ даволі цьмяна прадстаўлены Чарнабог, што гоніць па небу чорныя хмары (крылаты ваяўнічы пёс-ахоўнік Сімаргл належыць ужо да старажытнаславянскага часу).

Ваяўнічыя рысы зімніх персанажаў (Зюзі, Мароза) паходзяць з адпаведных прыродных эманацыяў. Увогуле, тэма вайны, за выключэннем традыцыйнай памяці аб войнах гістарычных, амаль не прадстаўленая ў беларускай міфалогіі (за выключэннем, хіба, нябесных боек Чарнабога з Пяруном).

Многія рысы беларускай міфалогіі вынікаюць са спецыфікі яе гістарыяграфіі, хаця, у сваю чаргу, гістарыяграфія можа быць і адлюстраваннем стану самой міфалогіі.

На вялікі жаль, мы не маем сістэмнага зводу старажытнай беларускай міфалогіі, складзенага ў часы яе існавання, дзе былі б выкладзены асноўныя сюжэты і апісаны персанажы. У нас ёсць адно фрагменты міфалагем, дзе толькі згадваюцца міфалагічныя персанажы і іх функцыі.

Сюжэтна-міфалагічныя лініі прадстаўленая ў асноўным біблейскімі варыянтамі і іх апрацоўкамі. Адсюль пераважна функцыянальны характар дзеючых асобаў беларускай міфалогіі, адсутнасць выразных сістэмаўтваральных міфаў, якія даследчыкі вымушаны рэканструяваць зыходзячы з індаеўрапейскіх аналогій.

Гэткая сітуацыя ўласцівая і рускай, і ўкраінскай міфалогіям. Творы накшталт “Кола зямнога” Сноры Стурлусана застаюцца нязбыўнай марай для беларускіх даследчыкаў.

Разам з тым, я не лічу метадалагічна верным запаўняць пустыя лакуны казачным ці паэтычна-фальклорным матэрыялам. Гэта асобныя жанры, якія маюць сваю спецыфіку, далёкую ад міфалагічнай.

Міф — вышэйшая сакральная ісціна, у якую непахісна верылі, а ў песнях і казках вялікае месца займае эстэтыка забавы. Дарэчы, у апошніх звычайна дзейнічаюць зніжаныя і дэфармаваныя міфалагічныя персанажы, досыць далёкія ад сваіх першасных прататыпаў.

Сюжэтны міфалагічны вакуум вылучаецца адсутнасцю беларускага эпасу — такога, як Вялікая і Малая Эда, “Песня аб Раландзе”, “Песня аб маім Сідзе”, ці “Песні аб Нібелунгах”, што мае вялікія гісторыка-культурныя наступствы.

Полацкі кавалак “Слова аб паходзе Ігаравым” з міфалагізаванай постаццю Ўсяслава Чарадзея не можа кампенсаваць адсутнасць міфалагічнай эпічнай беларускай героікі.

Адсюль праблемы з прысутнасцю беларускай міфалогіі, карыстаючыся тэрміналогіяй М.Бахціна, у “вялікім часе”, выкананнем ёй традыцыйнай міфалагічнай функцыі ў якасці крыніцы для літаратурных, мастацкіх сюжэтаў, неаміфалагічных рымейкаў, усталяванні феноменаў масавага падсвядомага — этнакультурных архетыпаў і трансфармацыю іх у мас-культуру і неаміфалогію.

Таму беларуская міфалогія, у адрозненні ад міфалогіяў старажытных грэкаў, рымлян, германцаў, кельтаў, карэлаў параўнальна слаба ўключана ў агульнакультурны працэс, яе даследаванне і адаптацыя да новых умоў толькі пачынаюцца.

Такім чынам, спецыфічныя асаблівасці беларускай міфалогіі маюць як уласнабеларускі, так і поліэтнічны, культурна-рэгіянальны характар. Іх вытокі знаходзяцца ў асаблівасцях этнагенезу і ранняй этнакультурнай гісторыі, складаных іманентных працэсах дынамікі беларускага этнасу, тыпах міжканфесійных стасункаў на нашых землях.

Хаця ў транскультурным кантэксце гэтыя асаблівасці адпавядаюць асноўным рысам індаеўрапейскай міфалагічнай сістэмы. А па сваіх адметных характарыстычных рысах яны ўпісваюцца ў спецыфіку старажытнага балта-славянскага метакультурнага рэгіёну.

2. Канстанты беларускага міфалагічнага мыслення

Асновы міфалагічнага (першабытнага) мыслення былі распрацаваныя К.Леві-Брюлем і К.Леві-Стросам. У нашым выпадку разам з традыцыйнымі для першабытнага мыслення алагізмам, пертыцыпацыяй, брыкалажам мы ўключым раннія формы рэлігіі і першаўяўленні аб часе і прасторы.

Як ужо адзначалася, міфалагічнае мысленне грунтуецца на пралагізме, аналогіях па знешнім падабенстве, дзе вялікую ролю адыгрываюць прынцыпы магіі. Згодна з Д.Фрэзерам, гэта прынцыпы кантакту і імітацыі.

Абодва гэтыя законы прадстаўленыя ў беларускай магіі. Што да міфалогіі, дык слабая сюжэтная канва беларускіх міфаў не дазволіла ім праявіцца досыць выразна. Больш таго, складаецца ўражанне, што беларуская міфалогія ў тым выглядзе, у якім яна прадстаўленая ў крыніцах, у значнай ступені пазбаўленая магічнага пачатку.

Перш-наперш гэта тычыцца адсутнасці сюжэтаў з магічнай міфемай — тых, дзе асноўная канва канцэнтруецца вакол магічных акцый і магічных персанажаў. Яшчэ адна істотная акалічнасць міфалагічнага мыслення — яго пралагізм, заснаваны на пертыцыпацыі. У дачыненні да беларускай міфалогіі можна адзначыць адносна слабы характар праявы пралагізму.

Беларускія міфалагічныя сюжэты, асабліва тыя, што тычацца хрысціянскіх персанажаў, адрозніваюцца рацыянальным характарам логікі. Найперш гэта тычыцца фундаментальных катэгорый дабра і зла, якія назаўжды застаюцца нязменнымі — трыкстэры накшталт старажытнагерманскага Локі і трыкстэрыянства не характэрныя для персаналіяў беларускай міфалогіі.

Асноўны трыкстэр беларускай міфалогіі — чорт, які парадзіруе ўчынкі Бога (стварае ландшафт, фаўну) і вынік учынкаў якога мае амаль заўсёды негатыўны характар.

Таму ў беларускіх сюжэтах адсутнічае семантычная амбівалентнасць — залежнасць значэння знака ад яго кантэксту, характарыстык міфемы ад міфалагічнай сітуацыі.

Раз і назаўсёды зададзеныя характарыстыкі, а таксама слабыя праявы парцытыпацыі, звычайна абумоўленыя наяўнасцю магіі — вось што ўтварае характарыстычныя асаблівасці беларускай міфалогіі.

Заўважым, што апошняе ўласціва не толькі міфалогіі — усе даследчыкі адзначаюць выразнасць рацыянальнага пачатку ў беларусаў, калі робяць параўнальны аналіз беларускай і рускай казак.

Гэта стасуецца і з іншымі артэфактамі беларускай культуры: “бытавізмам” беларускай іконы, заземленасцю беларускай гатычнай архітэктуры. Цяпер звернемся да іншых праяў першабытнага мыслення — да ўяўленні аб часе і прасторы, а таксама да першабытных формаў рэлігіі.

Беларускі міфалагічны матэрыял выразна ілюструе традыцыйны для сусветнай міфалогіі падзел часу на сакральны і прафанны. Беларускія міфалагічныя паданні, асабліва хрысціянскія рымейкі, часта пачынаюцца з канстатацыі пачатку свету: “Як свет пачаўся...” Так Космас аддзяляецца ад Хаосу.

Далей пачынаецца ўласна міфалагічны час, па-сутнасці, час па-за часам, перыяд, калі ўтвараліся асноўныя міфалагемы, архетыпы, якія служылі ўзорамі сацыяльных структураў, абрадаў, рытуалаў, касмаганічных і татэмістычных уяўленняў.

Гэты час нерухомы, ён існуе заўжды, у яго заўсёды можна натрапіць праз абрадавую, магічную імітацыю дзеянняў багоў, дэміургаў, герояў. У беларускіх міфалагічных паданнях гэты перыяд прадстаўлены досыць грунтоўна: гэта міфы пра ўтварэнне ландшафту, астральныя міфы, расповеды пра паходжанне нячысцікаў, жывёл, асобных рэчаў.

Характэрна, што даўней людзі былі іншыя: простыя, за што ім бог усё даваў (міф “Пятніца”). Яны радасна сустракалі сонейка, весела працавалі, цешыліся надвячоркам і, пасілкаваўшыся, клаліся адпачываць; нічога болей ім не было патрэбнае.

І таму яны не былі такімі грэшнымі (у інтэрпрэтацыі хрысціянскага міфа). Гэтым яны адрозніваліся ад цяперашніх людзей — хітрых ды вельмі разумных. Тут мы бачым своеасаблівае беларускае ўяўленне аб “іншым веку” — вядомай у сусветнай міфалогіі змены стадый жыцця чалавецтва: ад дзікунства да залатога века і, далей, да сучаснага жорсткага жалезнага.

Ці з'яўляецца гэтая міфалагема беларускай інтэрпрэтацыяй “залатога века”? Калі так, дык уяўленне аб шчаслівым жыцці ў старажытных беларусаў атаясамлівалася з першабытнай прастатой і непатрабавальнасцю. Існуе ў беларускай міфалогіі і традыцыйнае паняцце прасторы ў яе асноўных праявах — прасторы культурнай, прыроднай і міфалагічнай.

Апошняя прастора звычайна прадстаўленая (у біблейскіх рымейках) раем, а таксама пеклам, светам нябожчыкаў (апошні часцей за ўсё знаходзіўся пад зямлёй). Міфалагічная прастора традыцыйна размяшчалася па прынцыпу высока/нізка, далёка/блізка. Так, у міфе “Як Юр 'я зрабіўся апекуном каней”, бог склікаў усю жывёлу пад вялікі дуб “недзе на краю света”.

Тут мы сустракаемся з метакультурным вобразам космасу — касмічным дрэвам, у якасці якога ў беларусаў выступае дуб. Цікава, што ясень — сакральнае дрэва старажытных германцаў, — расце ў беларускай інтэрпрэтацыі на Лысай гары. Заўважнай адметнасцю прасторы ў беларускім міфе з'яўляецца адсутнасць жорсткай мяжы паміж культурнай і міфалагічнай прасторамі.

Гэта праяўляецца ў досыць частым згадванні аб прысутнасці Бога ў месцах жылля — сядзібах людзей. “Тады прайшоў раз бог к хазяйцы,” — распавядаецца ў міфе “Зачым дзеці, як родзяцца, не ходзяць”.

“Здаўна бог хадзіў па зямлі, цяпер ужо не ходзіць”, — сведчыць міф “Аб паходжанні мядзведзя”. Разам з тым, сакральныя істоты, як можна меркаваць, хадзілі па зямлі і ў больш позні, прафанны час.

Так, св.Пятніца з'яўляецца маладзіцы, якая прадзе ў пятніцу, каб сказаць ёй, што прасці ў гэты дзень нельга. У гэтым жа міфе (“Пятніца”) св.Мікола ў вобразе сівенькага дзядка з'яўляецца маладзіцы і дае ёй добрую параду.

Бог пасылае святых угоднікаў Пятніцу ды Суботу каб паглядзець, што на свеце робіцца. Хрыстос, Дзева Марыя, апосталы, святыя досыць часта з'яўляюцца ў культурнай прасторы, дзе ўступаюць у непасрэдныя кантакты з простымі людзьмі.

У эпіцэнтры культурнай прасторы (вёсцы) можа з'явіцца бог зімы Зюзя, па яе ўскраіне (палях) ходзяць Жыцень і Цёця, у непасрэдныя кантакты з людзьмі ўступае вярхоўны бог Бялун.

Характэрна, што лабільнасць прасторавых межаў утвараюць менавіта сакральныя персанажы; нячысцікі, акрамя чарцей і паўсюднікаў, дакладна “прымацаваныя” да месцаў сваёй лакалізацыі. У беларускай міфалогіі прысутнічаюць, у рознай ступені выяўленасці, і першабытныя рэлігіі — анімізм, аніматызм, татэмізм, фетышызм, культ продкаў.

АНІМІЗМ (вера ў душы і духаў) прадстаўлены ў беларускіх міфах перш-наперш як вера ў чалавечую душу, якая пасля смерці патрапляе ў міфалагічную прастору. Гэта пераважна хрысціянскае ўяўленне набыло на Беларусі рысы паганшчыны.

Як вядома, у значнай колькасці язычніцкіх рэлігій адсутнічае паняцце раю і пекла — яно замяняецца агульнай краінай нябожчыкаў. Так, у беларускім паданні “Вялікі грэшнік”, галоўны герой запрадаў чорту душу і калі прыйшоў час памерці, яго душа не магла пакінуць цела.

Але пасля таго, як грэшнік заслужыў выратавання, душа ўсё-такі перабралася “на той свет”, — г.зн. не ў рай, не ў пекла, а ў традыцыйную краіну нябожчыкаў. У беларускай інтэпрытацыі душа набывае яскравыя рэалістычныя характарыстыкі.

У міфе “Пекла” распавядаецца аб душах, якія варацца ў катлах і проста валяюцца побач. У паданні “Несцерка” распавядаецца, як ён “круціў, матаў і гэтым душу сваю і дзяцей пітаў”.

Разам з тым, у беларускай міфалогіі прысутнічае традыцыйнае язычніцкае ўяўленне аб адзінстве душаў усяго жывога свету, якое найбольш яскрава прадстаўленае ў сансарычнай тэалогіі індуізму.

У паданні “Пчала, голуб” папярэджваецца, што на пчалу нельга казаць: здохла, а трэба казаць — памерла, бо “ў яе і ў голуба, і ў чалавека адзін дух”. У паданні “Свіцязь” гаворыцца аб кветках, што паўсталі з душаў няскораных жанчын.

Тут мы маем справу з класічным прыкладам адушаўлёнасці навакольнага свету, да таго ж у дадзеным выпадку дэманструецца адзінства душы чалавечай і прыроднай, своеасаблівая сансарызацыя матэрыі.

Адсюль паходзяць і аніматычныя ўяўленні, калі расліны, жывёлы, каменні надзяляюцца чалавечымі рысамі, адухаўляюцца. Яны нават размаўляюць і іх гаворку можна разумець, як гэта адбываецца на Купалле.

Вельмі паказальна, што на Беларусі адухаўляюцца і камяні — гэта амаль заўсёды ў былым жывыя істоты, якія такім чынам працягваюць сваё жыццё, як гэта робяць славутыя камяні “Шаўцы”. Вялікі блок беларускай міфалогіі займаюць татэмістычныя міфы, што сведчыць аб наяўнасці ў беларусаў гэтай першабытнай формы рэлігіі.

Разам з тым, беларускія міфы маюць хутчэй адно рысы татэмістычнасці — непасрэдна класічных татэмістычных міфаў, дзе б казалася аб пачатку чалавека, роду ад жывёліны ці расліны амаль няма.

У дадзеным выпадку мы маем справу з мадыфікацыяй магчымых татэмістычных міфаў, дзе яны набылі перверсійную форму, — наадварот, жывёлы, птушкі (і да т.п.) паходзяць ад людзей. Гэты феномен досыць істотна распаўсюджаны ў беларускай міфалогіі, што дазваляе казаць аб яго тыповасці і паставіць пытанне аб наяўнасці татэмістычных уяўленняў у беларусаў.

Што да найбольш адметных праяў старажытнага татэмізму, дык перадусім трэба ўзгадаць ваўкалака. Паданне пра ваўкалака шырока распаўсюджана на Беларусі, а першае сведчанне аб пераўтварэнні людзей у ваўкоў на гэтых землях сустракаецца ўжо ў Герадота.

Верагодна, тут мы маем справу з спецыфічным беларускім татэмізмам, дзе не адмаўляецца генетычная сувязь паміж жывёламі і людзьмі — але не болей.

Мядзведзь, вужака, каза, конь, бусел, зязюля, ластаўка, салавей, інш. жывыя істоты, якім прысвечаныя міфы, што маюць татэмістычныя рысы, падаюцца ў іх як звязаныя генетычна з чалавекам, аніматызаваныя істоты, аднак яны пазбаўленыя прыкметаў культу, татэмістычнага пакланення.

Больш таго, шэраг жывёл маюць амбівалентную з пункту гледжання дабра і зла прыроду: так, аберог дабрабыту каза, паводле падання, была створаная чортам па яго знешнім падабенстве (“Адкуль каза”).

Ад чорта вядзе паходжанне і конь (“Аб паходжанні каня”). Ваўкоў таксама па адной версіі зрабіў чорт (па іншай — бог). Разам з тым, нельга не адзначыць серыю міфаў, дзе паходжанне жывёл непасрэдна звязана з чалавекам і мае рысы татэмістычных уяўленняў.

Гэта перш-наперш, расповеды пра паходжанне мядзведзя. Ён сістэмна тоесніцца з чалавекам. Мядзведзь працяглы час з'яўляўся істотным элементам вясельнага рытуалу, дзе, не выключана, сімвалізаваў татэма-мядзведзя. “Мядзведзь быў чалавекам, як яшчэ бог хадзіў па зямлі”, “Мядзведзь перш быў такі ж самы мужык, як і ўсе мы гарапашнікі”, — так распавядаецца ў міфах пра паходжанне мядзведзя.

Яшчэ адна здаўна шанаваная на Беларусі істота — бусел. Ён гэтаксама пайшоў ад чалавека: буслу бог загадаў збіраць гадаў, што распаўзліся па зямлі. Татэмістычнае значэнне гэтай птушцы надае табу на разбурэнне яе гнязда, за парушэнне якога настае пакаранне, “кара нябесная”: бусел кідае на дах галавешку і спаліць хату, ці кіне ў калодзеж гадзюку.

Трагічны характар падзеяў звязвае з чалавекам зязюлю (праклятая дачка, жонка ці сястра, так ці інакш вінаватая ў смерці мужа, брата), ластаўку, салаўя ( дачка і сын нешчаслівай маці — часта — зязюлі).

Асобкам сярод жывых істот, што маюць зносіны з людзьмі, стаіць вужака, паважлівае стаўленне да якой складала адметную рысу беларускага традыцыйнага светаўспрымання.

У міфе “Пра сівую зязюлю, ластаўку і салаўя” дзяўчына бярэ шлюб з вужом, жыве з ім, мае дзяцей, а пазнейшае забойства мужа яна ўспрымае як вялікае гора. Уяўленні аб непасрэднай сувязі жанчыны з татэмнай істотай належаць да ліку класічных татэмістычных, тых, што тлумачыць генезіс роду ў міфалагічны час.

Магчыма, тут мы маем справу з водгуллем гэтай агульнараспаўсюджанай тэндэнцыі ў беларускай духоўнай традыцыі. Такім чынам, сярод шэрагу разнастайных стаўленняў да зааморфных істот беларускай міфалогіі можна выдзеліць тыя, што маюць рысы татэмізму — звязаныя з мядзведзем, буслом, вужакай, а таксама тыя, дзе жывыя істоты выступаюць аб'ектам шанавання: пчолы, павук, цар рыбаў, салавей, зязюля, ластаўка.

Асобна выдзяляюцца амбівалентныя істоты: каза, конь (дарэчы, у беларускай міфалогіі конь персаніфікуе як дабро так і зло). Нягледзячы на цесную сувязь чалавека і ваўка, апошні выступае пераважна ў адмоўнай ролі.

Асобна вылучаецца шэраг выразна адмоўных жывых істот: гадзюка, шэршань, мошкі, камары — усякі гнюс, інш. Маюцца ў беларускай міфалогіі і фетышысцкія ўяўленні, прадстаўленыя ў шэрагу міфаў, дзе гаворка ідзе аб камянях, дрэвах, іншых прыродных і культурных рэчах якім надаюцца звышрэальныя якасці. Перш-наперш тут трэба адзначыць камні, якія ў сваёй абсалютнай большасці былі раней адушаўлёнымі істотамі.

Гэта вужаў камень, што быў калісьці вужом, змеяў камень, які калісьці быў змеям з чалавечымі рысамі і мовай, славутыя камні-шаўцы і краўцы, якія шылі вопратку, не менш знакамітыя каменныя валы — акамянелыя валы часта з аратаем і яго жонкай, а таксама вялікая колькасць чарадзейных камянёў, каменных крыжоў, якім прыносяць ахвяры да нашых дзён.

Да фетышаў належаць таксама крыніцы з “жывою вадою”, сама вада, дрэвы — дуб, вярба, іва, бяроза, хвоя, ясень, арэшына, клён, ліпа, інш. Разам з тым, асіна і алешына лічацца дрэвамі, звязанымі з нячысцікамі.

У міфах можна сустрэць і фетышызацыю культурных рэчаў — кургана, крыжа. Можа фетышызавацца і міфалагічная рэч — папараць-кветка.

Такім чынам, у беларускай міфалогіі прысутнічаюць асноўныя індаеўрапейскія міфалагемы і міфалагічныя канцэпты, што цалкам адпавядае сучаснай тэорыі міфу. Разам з тым, на беларускай глебе гэтыя метаэтнічныя міфалагемы набылі мясцовую мадыфікацыю, якая складае этнічную адметнасць беларускай міфалогіі.

Літаратура

1. К.Леви-Стросс. Структурная антропология. М., 1989.

2. Л.Лев-Брюль. Первобытное мышление. М., 1999.

3. М.Элиаде. Космос и история. М., 1998.

4. Э.Тэйлор. Первобытное мышление. М., 1956.

5. А.М.Ненадавец. Святло таямнічага вогнішча. Мн., 1993

6. Нікольскі М. Жывёлы ў звычаях, абрадах, вераваннях беларускага сялянства. Мн., 1933

Крыніца: http://bk.baj.by/belkulttrad/01dadatak.htm