КАРАВАЙ
КАРАВАЙ - ва ўсходнеславянскай міфалогіі і рытуалах абрадавы круглы хлеб з упрыгожваннямі і міфалагічная істота, знак урадлівасці. Па словах беларускай песні, "Сам Бог каравай месіць": пекушчыя просяць Бога спусціцца з неба, каб дапамагчы ім мясіць і пячы. (Славянская міталёгія).
Крыніца: http://www.hogwarts.ru/library/show.php?uid=guest&cat=1&subcat=&id=747960&p=6
КАРАВАЙ
Адзін з асноўных атрыбутаў беларускага вяселля. Можна сказаць, што абрад вяселля быў акальцаваны каравайнымі рытуаламі. Яно распачыналася працяглым, дэталёва распрацаваным абрадам выпякання К. і пераносам яго ў клець, а заканчвалася дынамічным абрадам міжродавага падзелу рытуальнага хлеба.
Семантычнае поле і функцыянальны спектр К. даволі шырокія. Практычна заўсёды неадлучнымі атрыбутамі-спадарожнікамі з’яўляюцца жыта, дзяжа, каша.
Калі зерне ў кантэксце абраду сімвалізавала патэнцыю жыцця, каша судачынялася з абрадамі пахавальна-памінальнага цыкла, семантыка дзяжы цесна звязана з лімінальнымі трансфармацыямі прыжыццёвага перыяду, напрыклад змене статуса маладых у часе вяселля (учора – хлопец і дзяўчына, сёння – жаніх і нявеста, заўтра – муж і жонка); выпечаны хлеб-К. фіксаваў закончанасць ініцыяльна-пераходнага этапу.
Пацвярджэннем гэтай версіі з’яўляецца толькі адзін раз – пры першым шлюбе. Прынцып падабенства (адзін з асноватворных у народнай культуры) сведчыў, што маладыя, якія ўзялі шлюб, атрымлівалі такую долю, якую ў яго заклалі жанчыны-каравайніцы. Таму да выбару каравайніц заўсёды ставіліся з вялікай адказнасцю.
Імі маглі быць вопытныя і паважаныя вяскоўцамі людзі, дбайныя і руплівыя гаспадыні ў рытуале ўдоваў ці бяздзетных жанчын. Звычайна на вяселле выпякалі два караваі. У хаце маладой ён меў форму круга – Сонца, а ў хаце маладога – Месяца.
У народнай свядомасці існуе павер’е, што К. прадказваў лёс маладых, гэта своеасаблівая кніга іх жыцця. Напрыклад, вялікая трэшчына пасярэдзіне прадказвала няўдалы шлюб. Як правіла, К. меў трохроўневую кампазіцыю, што цалкам паўтарала міфапаэтычную мадэль свету або сімвалізавала радаводную сувязь.
Ніжняя шырокая частка – сімвал роду, які спраўляе вяселле, сярэдняя частка сімвалізавала сям’ю, у якой нарадзіўся жаніх ці нявеста, верхняя частка – пара галубкоў, “шышачкі”, “звяркі” – гэта доля маладых, якую трэба было непадзельна захоўваць усё жыццё. У беларусаў існавала традыцыя выпякаць К. пры канцы жніва як сімвал заканчэння збору ўраджаю і адначасова падзяку і зварот да зямлі захаваць спарыну на новы год.
Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/2342
“ДЫ НІХТО НЕ ЎГАДАЕ, ШТО Ў НАШЫМ КАРАВАІ...”
30.07.2008
Выпяканне вясельнага каравая. Вясельны каравай — адна з галоўных складаючых сямейнай урачыстасці. Як і вянок нявесты, заручальныя пярсцёнкі маладых, каравай мае круглую форму.
* Для прыгатавання каравая выкарыстоўвалі самыя якасныя прадукты: пшанічную муку, малако і масла бралі ад “ціхіх” і малочных кароў, ваду неслі з крыніцы.
* З “шэрай” (ржаной) мукі каравай пяклі толькі ў тым выпадку, калі жаніх ці нявеста былі сіротамі. Часам са ржаной мукі ў караваі выпякалі толькі ніжнюю частку, так званую “падэшву”. На “падэшву” крыж-накрыж клалі каласы, якія бралі з “покутнага” снапа, што стаяў у чырвоным куце на працягу года.
* У сярэдзіну вясельнага каравая маглі запякаць самыя непрадказальныя рэчы: на Смаленшчыне — курыцу ці пеўня, на Гомельшчыне — два яйкі, на Палессі — манеты, сыр і інш. Зверху каравай мазалі маслам, яйкамі, мёдам, пасыпалі макам, разынкамі і іншымі сушанымі фруктамі.
* Каравай пяклі толькі цнатлівай нявесце, і разам з тым яго ніколі не пяклі нявесце, якая брала шлюб другі ці трэці раз, а таксама ўдаве.
* Адным словам, выпяканне вясельнага каравая з’яўлялася той абрадавай падзеяй, вакол якой факусіраваліся бязмежна шырокія веды чалавека аб навакольным асяроддзі і месца чалавека ў ім. А калі пашырыць гэту выснову да яшчэ больш глабальных абагульненняў, то мы маем справу з вельмі выразным прыкладам, які дазваляе хоць у нейкай ступені зразумець сэнс і сутнасць саміх абрадаў.
* Каравай пяклі як у хаце нявесты, так і ў хаце жаніха. У некаторых рэгіёнах маладыя атрымлівалі каравай на вяселлі ў дар ад сваякоў. Выпяканне каравая ў доме нявесты суправаджалася цэлым шэрагам абрадавых цырымоній. Кожны этап падрыхтоўкі і выпякання каравая пачынаўся з таго, што каравайніцы прасілі благаславення ў бацькоў:
“Бацька, маці, блаславіце каравай мясіці”, “Бацька, маці, благаславіце каравай у печ ставіці”.
Ці так:
“Ці ёсць у гэтага дзіцяці айцец і маці, чы пазволяць яны каравай расчыніці?”, на што атрымлівалі станоўчы адказ: “Зачынай у Божы час, як у людзей, так і ў нас!”.
Таксама кожнае новае дзеянне суправаджалася спевамі, нездарма казалі: “каравай мясілі ручкамі беленькімі, перснямі залаценькімі, песнямі весяленькімі”. Калі каравай быў гатовы, трэба было з асаблівым шанаваннем паставіць яго ў печ. “Садзіць” каравай у печ давяралі нежанатаму хлопцу — “кучараўчыку”, а на Палессі — хроснай маці.
Неабходна адзначыць, што часцей за ўсё выпякалі адразу некалькі вясельных караваяў: Перш за ўсё — галоўны каравай — той, які падзеляць напрыканцы вяселля паміж усімі ўдзельнікамі агульнародавай урачыстасці, хлеб-каравай (невялікага памеру), з якім будуць сустракаць маладых на парозе хаты пасля вянчання.
Выпякалі яшчэ некалькі невялікіх караваяў, якімі сустракалі сваякоў, частавалі гасцей у наступныя пасля вяселля дні.
Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=24035
Навукоўцы-культуролагі даўно прыйшлі да незвычайнай высновы: каравай — гэта ні што іншае, як сімвалічная мадэль, у якой сфакусіраваны традыцыйныя ўяўленні нашых продкаў аб будове сусвету і аб месцы чалавека ў ім. Менавіта таму часцей за ўсё ён меў трохузроўневую структуру, кожны ўзровень якой адлюстроўваў сваю сферу быцця.
Ніжні — самы шырокі гарызонт — сімвалізаваў нашых далёкіх продкаў, сярэдні — тых, хто ў дзень сённяшні працягвае гэты род, верхні — сферу вярхоўных боскіх сіл.
* Вядомы і іншы варыянт “прачытання” сімволікі каравая: верхні гарызонт — гэта маладыя, якія ствараюць новую сям’ю, сярэдні — тыя сем’і, у якіх раслі жаніх і нявеста, ніжні — увесь род, які збіраўся адзначыць неардынарную падзею. У адпаведнасці з гэтымі традыцыйнымі ўяўленнямі каравай “ажыўлялі” шматлікімі знакамі чалавечай дзейнасці і фігуркамі прадстаўнікоў навакольнай прыроды.
* Фігуркі на караваі мелі пэўнае сімвалічнае значэнне. Часцей за ўсё гэта былі птушкі: лебедзі, галубы, салаўі, жаваранкі, пеўнік і курачка. У беларусаў, украінцаў і палякаў каравай упрыгожвалі салярнымі знакамі. Сонца сімвалізавала жаніха, месяц — нявесту.
Для ўпрыгожвання каравая выкарыстоўвалі і геаметрычныя фігуры: ромбы, квадраты, кругі, васьмёркі, спіралі, шарыкі і г.д. Часам на караваі былі пэўным чынам адлюстраваны ўсе асноўныя ўдзельнікі вяселля: жаніх і нявеста, дружкі, сваты, “музыкі” і іншыя вясельныя персанажы. Акрамя фігурак з цеста на караваі рабілі “ўціснутыя” малюнкі, у якіх пераважалі зноў-такі геаметрычныя і раслінныя матывы (крыжы, елачкі).
* У сімволіцы каравая суіснуюць мужчынскі і жаночы пачаткі. З дзявоцкасцю звязаны адпаведныя ўпрыгажэнні каравая: каса з цеста, фігуркі курэй, гусак, галубоў. У Брэсцкай вобласці ставілі каравай у печ і спявалі: “Расці, расці, каравай, як наша Насця!”
* З іншага боку, каравай суадносілі з жаніхом — выкрадальнікам дзявоцкасці, звалі яго “каравай-варапай”, часам называлі іменем жаніха. На Беларусі існаваў звычай садзіць нявесту на дзяжу, у якой ставілі цеста на вясельны каравай, перад першай шлюбнай ноччу. Гэта абрадавае дзеянне мела сімволіку прамога ўздзеяння на дзетанараджэнне: як хутка расло цеста ў дзяжы, каб так хутка стала “расці” (таўсцець) нявеста.
* Каравай аздаблялі і ярка выражанай мужчынскай (фалічнай) сімволікай: шышачкі і некаторыя іншыя элементы ўпрыгажэнняў з цеста, пара яек, якую запякалі ў цеста.
Мужчынскі і жаночы пачатак у караваі прасочваўся і ў тым, што яго выпякалі ў сям’і нявесты і ў доме жаніха; “месяць брат і сястра” — так спяваюць у песнях заходнебеларускага рэгіёна: упрыгожаны ён як мужчынскімі (жаніх, певень, мядзведзь, конь, заяц, верабей, сонца), так і жаночымі (нявеста, курыца, гуска, месяц) фігуркамі.
* Каравай выступаў на вяселлі ў пары з вясельным дрэўцам, якое часам на ім і мацавалі. Дзе-нідзе і само дрэўца выпякалі з цеста. У гэтым выпадку адзіны прадукт, з якога гатавалі печыва, служыў сімвалам шчаслівага сямейнага жыцця.
Каравай “апярэзвалі” обадам-касой з цеста, радзей ручніком, упрыгожвалі кветкамі (засушанымі ці вырабленымі з каляровай паперы), яблыкамі, вянком з кветак, каласоў зерневых культур і рознакаляровых стужак і г.д.