МАРА

Вобраз у старадаўніх павер’ях беларусаў і інш. народаў. На Беларусі яе ўяўлялі чалавекападобнай істотай ростам з тыднёвае дзіця, скура якой пакрыта поўсцю або рэдкім кароткім пер’ем. М. ўвасабляла трывожны сон.

Лічылі, што яна перашкаджала дыханню ў час сну, ціснучы на грудзі, горла, і хутка знікала, калі чалавек прачынаўся.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/17165

МАРА, МАРА, МАРНЯ

Персанаж беларускай міфалогіі. М. уяўлялі ў вобразе жанчыны, якая часам можа набываць аблічча розных жывёл. Па адной з легендаў, запісаных на Беласточчыне, М. магла выходзіць з будынка толькі праз тую дзірку, праз якую і ўвайшла, і калі хлопец замкнуў дзірку асінавым сучком, то нікуды не магла ўцячы. Праз нейкі час М. нарадзіла дзіця.

Пазней, калі яна ўсё ж змагла ўцячы, то кожны месяц даставала нейкім чынам чыстую бялізну дзіцяці і таму хлопцу. Часам уяўлялі, што М. падобная на чалавека, але не мае на сябе скуры і ў яе бачныя ўсе вантробы. М. прыпісвалі юрлівасць, імкненне забаўляцца з мужчынамі, даводзячы іх да хваробы ці да смерці.

Беластоцкія беларусы М. называлі халеру, эпідэмію ў абліччы бязважкай касцістай кабеты з кашчавымі пальцамі, ухутанай у белую плахту. Асаблівасць гэтага персанажа – страшны выгляд і кароткія ногі, яна любіць душыць і мучыць людзей уначы падчас сну. У некаторых мясцінах свідраваныя каменныя сякеры (“громавыя стрэлкі”) лічыліся магічнымі абярэгамі супраць М., якая нібыта заезджвала ноччу коней.

Таму гэтыя сякеры падвешвалі на шнурках у стайнях. У сучаснай гаворцы насельнікаў Тураўшчыны мара – “здань, пудзіла, жартаўнік, штукар”. Існавала павер’е, нібы М. пераследуе людзей, што ўчынілі якое-небудзь злачынства. Яшчэ ў пачатку нашага стагоддзя ў Гомельскім павеце моладзь у Купальскую ноч рабіла з саломы пудзіла М. і з песнямі несла яго за ваколіцу, раскладвала там вогнішча, на якім спальвалі М.

Калі пудзіла дагарала, прысутныя скакалі праз агонь і спявалі песні. У б. Пакалюбічскай воласці блізу Гомеля пудзіла М. або Купалы чаплялі на высокі шост і неслі да вады, потым скідвалі туды. На Заходнім Палессі на Купалле ўпрыгожвалі зелянінай конскі ці каровін чэрап, які потым спальвалі або кідалі ў ваду.

Значыць, у такім разе М. выступала ў зааморфным абліччы. З М., відавочна, генетычна звязаная Мар’я купальскіх песняў. У некаторых песнях фігуруе пара Мар’я/Купала – Іван/Ілля: “Мар’я Йвана ў жыта гуляць звала…”, “Купалка Йвана на вулку звала:// Іван – Іванішча, хадзі на ігрышча, то-то-то:// - Хадзі Іллішча ка мне на йгрышча”. У купальскіх баладах фігуруюць кветкі Іван-ды-Мар’я.

Паходжанне гэтай кветкі ў баладах тлумачыцца інцэстам, парушэннем шлюбнай забароны паміж сястрой і братам. На думку Вяч. Ус. Іванава і У. М. Тапарова, у Мар’і купальскіх песняў адлюстраваны прататып, звязаны са смерцю (і вадой – морам) і выказаны адпаведнай формай (*mer -/*mor -), а ў Іване – прататып блізнюка, звязанага з жыццём і агнём.

У замовах у змей сустракаюцца такія імёны, як Марына, Марыя,Марэя, Мархва, якія можна супаставіць з Мар’яй – Марой. Жаночы персанаж Мархва (юрлівая, сярдзітая кабета) згадваецца ў паэме В. Дуніна – Марцінкевіча “Вечарніцы”, дзе з гэтай гераіняй звязваецца паходжанне назвы Паненскай гары ў Лагойску. Культавыя ўзгоркі з назвамі Мар’іна горка вядомы блізу Смілавічаў і блізу Пухавічаў.

На першым з іх ляжаў камень – следавік, а не вельмі далёка ад узгорка стаяў каменны ідал. Згодна з паданнем, на Мар’інай горцы блізу Пухавічаў даўней ляжаў вялікі камень, які дужа ўшаноўвалі паганцы. У царкве, якую пазней пабудавалі, было прынята спраўляць набажэнствы кожную маладзіковую нядзелю. Блізу в. Пярэжыр Пухавіцкага р-на раней ляжалі культавыя валуны Мар’я і Дзям’ян.

У валуна Мар’я прасілі збавення ад хваробы, дапамогі ў бядзе, даць нарачонага, прынесці добры ўраджай. Найчасцей паломніцтва да каменю адбывалася ў перыяды маладзіка, а таксама ў дзень Спаса і на Прачыстую. Імя Мара мае старажытныя этымалагічныя сувязі. Па – ангельску mare – “ведзьма” і “кабыла” (згадаем конскі чэрап, які на Заходнім Палессі на Купалле спальвалі або кідалі ў ваду).

Настратычнае *mara азначала “вільгаць”, а *mara- - “хварэць, паміраць”. У літоўскай мове marti – “нявестка”. У латышскай міфалогіі Mara – жонка Бога Навальніцы, маланак і дажджу Пэрканса, звязанага з узвышшамі (што супастаўляецца з Мар’інымі горкамі). Mara лічылася апякункай кароў, да яе звярталіся з просьбамі наконт малака, сыру, цялятаў, зямлі.

Свята ў гонар гэтай багіні, у прыватнасці, адзначалася 14 жніўня (на Спаса) і 8 верасня (на Прачыстую). Нярэдка латышская М. у міфах зліваецца з вобразам багіні Лаймэ. У Латгаліі М. ушаноўвалі як апякунку шлюбаў, вяселляў, іх часта гулялі ў перыяд летняга сонцастаяння.

З уяўленнямі пра латышскую М. як жонку Пэрканаса пераклікаецца запісаная на Беласточчыне легенда пра кабету Марту, што мела 12 сыноў, якіх потым Бог зрабіў перунамі, каб яны на цэлым свеце заганялі чарцей у пекла. У ніжэйшай міфалогіі народаў Еўропы М. – ліхі дух, увасабленне начных немарасцяў. У рускіх М. (маруха, кікімара) – увасабленне смерці, паморку.

Як мяркуе А. Голан, міфалагічныя персанажы з імёнамі на *mar – рэлікты вобраза вельмі старажытнай Вялікай багіні. Вельмі шырокая геаграфія паралеляў у міфалогіях іншых народаў і этымалагічныя карані дазваляюць меркаваць, што вобраз М. узнік яшчэ ў каменным веку, магчыма, нават у верхнім палеаліце, але пазней па нейкіх прычынах не трапіў у склад пантэона багоў і дэградаваў да персанажа ніжэйшай міфалогіі. Гл. таксама Мажана, Марэна.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/3353