Мэдычная магія ў народным календары беларусаў
Самім строем мыслення і светабачання селяніна-земляроба было прадвызначана тое, што ўвесь яго жыццёвы лад, быт і святы аказаліся пранізанымі каляндарнымі ўяўленнямі. Каляндарны модус светаўспрымання ахапіў амаль усе жанры яго творчасці: сэзонна замацаваную лірыку, вяселле праз каляндарную аднесенасць шлюбных сэзонаў, карагоды праз улучанасць у каляндарнае кола, памінальныя трапезы праз развітую сыстэму Дзядоў. Не аказаліся выключанымі з каляндарнай рытуалістыкі і народныя мэдычныя ўяўленні.
Безумоўна, асноўны блёк мэдычных захадаў разгортваўся сытуатыўна, з прычыны рэальнага захворвання, якое не пільнуецца аніякіх каляндарных рамак. Аднак, у пэўныя кропкі гадавога кола можна было, згодна з уяўленнямі, падмацаваць здароўе, прадухіліць тую ці іншую хваробу, набыць неабходныя атрыбуты для далейшых магіка-мэдычных апэрацыяў. У народным календары беларусаў такіх адрэзкаў некалькі — гэта Грамніцы, Велікодны тыдзень з яго Чыстым чацвяргом, Юр’е, Купалле. Сэмантычнай дамінантай вылучаных святаў выступае ідэя чысціні і аднаўлення, надзвычай актуальная і ў дачыненні да чалавечага арганізму. Мае значэнне і той факт, што кожнае каляндарнае свята сваёй структураю узнаўляе памежную сытуацыю, сэмантычна ізаморфную той першачасіне, калі з неабмежаванага бяздоннага Хаосу ўзнік упарадкаваны згарманізаваны Космас. «Бальшыня святочных абрадаў таму і заканчваецца ўзнаўленнем з’арганізаванага цэлага шляхам дыфэрэнцыяцыі элемэнтаў Космасу й Хаосу з дапамогаю сыстэмы агульных сэмантычных супрацьпастаўленняў». Сярод іх належнае месца адводзіцца апазыцыям стары — новы, чысты — нячысты, здаровы — хворы, рэлевантнымі перадусім да сфэры мэдыцыны.
Калядны комплекс з гледзішча мэдычнае магіі характарызаваўся цэлым блёкам прадпісанняў і засцярогаў. «На Каляды нельга есці гароху, бо па целе пойдуць скулы», «хто на Васілле надумаўся пячы бульбу, то ён можа навесці на сябе і на сямейнікаў скулле да новай бульбы», «калі на Ражство заліваюць агонь, а ня тушаць яго іншым чынам, ці калі хто наступіць на распаленае вуголле, то неасцярожнага чалавека апануюць скулле». Аналягічныя забароны тычыліся і дня Івана Галавасака, калі наагул забаранялася чапаць усе круглыя прадметы. Відавочна, структура падобных табу будавалася згодна з прынцыпамі імітатыўнае магіі.
Асаблівую моц набывалі прадметы, прыгатаваныя ў святочныя дні для мэдычных мэтаў. Выраб іх разгортваўся часам у складаны, шматэтапны рытуал: «Паставіць у ямцы ў печцы ў невялікім горшчыку солі і вытапіць тры разы, затым горшчык з соллю вынесці і паставіць пад страху з усходняга боку. Увечары гаршчок перанесці на заходні бок. Гаршчок пад страхой павінен стаяць тры дні. Прычым яго трэба пераносіць кожны дзень раніцай на ўсходні бок, увечары — на заходні. Да солі дадаць маку-цякуну і пасвяціць у Чысты чацвер. Гэта дапамагае ад усіх хваробаў». Прымаючы да ўвагі асаблівую апатрапеічную моц солі , якая да таго ж тры дні сілкавалася энэргіяй веснавога сонца і была асвечаная ў царкве, стае відавочным унівэрсальны характар уздзеяння такіх лекаў.
Акрамя асвячэння чацвярговай солі беларускія сялянкі запасаліся ў Чысты чацвер спэцыяльнай ніткай, якая ратавала цэлы год ад ламоты ў руках і нагах. Для гэтага бралі трошкі лёну, увязвалі ў пральніцу і, сеўшы на куце, выводзілі тры ніткі, потым пераходзілі ў «суднік» і там выводзілі тры ніткі, і тры ніткі, сеўшы ў процілеглым куце каля палацяў. У іншых запісах агаворваецца, што такую нітку дазвалялася прасці толькі бабулям, удовам альбо старым дзевам, а г.зн. жанчынам, якія адпавядалі канону рытуальнай чысціні. Рабілі яны гэта часам седзячы на парозе альбо распрануўшыся дагала.
Рытуал атрымання чацвярговай ніткі мае глыбокі міталягічны сэнс, бо ён цалкам спраектаваны да прэцэдэнту, да міталягемы першатварэння Свету. Сэмантыка прадзіва зададзеная ўспрыманнем яго як сымбалічнага аналягу «Снавання Свету», да чаго падключаецца і архаічны матыў ніткі як сымбалю чалавечага лёсу. Акрамя таго, пры аналізе прадзіва ніткі, як і ткання абрадавага ручніка, «рэканструюецца шматслойная сэмантыка часу: ад стварэння святла (і стварэння Свету), прадзення святла сонца і новага часу (этымалягічна „час“ праясняецца як „тое, што верціцца“, „скручванае“, а г.зн. „нітка“), ад ткання новага лета — да хрысціянскіх аналёгіяў у занятку Дзевы Марыі ў дзень Благавешчання: яна ткала пурпурную нітку як сымбаль тканіны Хрыста, што ў ёй зараджаўся». Уяўляецца невыпадковым і замацаванне рытуалу за Чыстым чацвяргом, у сыстэме сутак якому адпавядае сутонне, час «да сонца», бо непасрэдна ўсход/уваскрэсенне сымбалічна атаясамліваюцца з Вялікаднем. І сапраўды, большасць запісаў акцэнтуе прадзенне чацвярговай ніткі менавіта да сонца. У рытуале рэгулярна агаворваецца і лёкус акцыі: на куце, на парозе і г.д. ці нават акрэсліваецца тапаграфія ўсяе хаты: на куце, супраць яго, на парозе, «у судніку», калі адбываецца своеасаблівае сымбалічнае асваенне, «акультурванне» прасторы.
Невыпадковым выглядае і прадзіва менавіта ніткі, што сымбалізуе сабою рух ды змяненне. У апазыцыі прырода/культура сэмантыка ніткі рэалізуецца ў сувязі з яе прамежкавым становішчам у трыядзе: расліна — нітка — тканіна, дзе нітка ўжо не расліна — частка прыроды, але яшчэ не тканіна — частка культуры. З мноства запісаў рытуалу вымалёўваецца інварыянтная схема абраду:
- у час з сэмантыкай пачатку і нават першапачатку
- у сакральным месцы ці нават у лёкусе-цэнтры хаты (= Сусвету)
- жанчына, да таго ж рытуальна чыстая (параўн. іканаграфічнае выяўленне Багародзіцы з верацяном у руках), прадзе-творыць сымбаль-атрыбут лёсу й часу, тую нітку, якая стане паратункам ад немачы, бо верне хворага да чысціні і некранутасці Першапачатку ды акружыць яго і далучыць да гармоніі Сусвету.
Гэтай даволі вытрыманай лягічнай схеме, на першы пагляд, супярэчыць адна акалічнасць — спосаб вырабу ніткі, а менавіта прадзенне яе «на’дварот» альбо левай рукою — «у Чисты чэцьвер это сядзеш на парози да ужэ вупрадзеш трохи. Шчэ ж прадзеш да шчэ круциш навуварат, ат тыя нитки вазьмеш от дзе рука балиць»]. У традыцыйнай культуры наагул падобныя «на’дваротныя» ўмовы тых ці іншых дзеяў абазначаюць вэктар узаемадзеяння з меркаванымі партнэрамі па камунікацыі, бо паказваюць на кірунак кантакту з іншасветам (рухаючыся супраць сонца, чынілі свае чары вясковыя варажбіты). Нельга, аднак, бачыць у дзеяннях вясковай жанчыны адно толькі спосаб заручыцца садзеяннем нячыстага. Відаць, перад намі сымбалічнае злучэнне супрацьпастаўленых сфэраў, дзе полюсам, процілеглым будзёншчыне, стае не абавязкова чорны, дэманічны пачатак, а наагул бясконцасць тагасвету, таямнічага, вабнага і багатага на самыя розныя дзеі і праяўленні.
Дамінантную ідэю чысціні ў рытуалістыцы Чыстага чацвярга працягвае папулярны на Беларусі звычай тапіць у гэты дзень лазню, прычым, падкрэслена, да сонца, часам з удакладненнем — калі крумкач мые сваіх дзяцей. Відаць, папярэднічалі таму прадпісанні мыцца ў рацэ, у бягучай бядзе. Прыцягвае, аднак, увагу і арыентацыя на крумкачова купанне. М.Нікіфароўскі заўважае: «Хто, прыкмеціўшы гэтае купанне, здабудзе хоць бы кроплю вады ад мокрага крумкачаняці, той усё жыццё ня будзе знацца з хваробамі і, апрача таго, стане ўсё ведаць»]. І зноў перед намі таямніца, а больш дакладна, згустак з архаічным сэнсам, змяшчэнне якога ў шырокі культуралягічны фон высвятляе сэмантыку ягоных складнікаў. Ужо добра даказана, што менавіта Крук на пачатковых этапах выступаў чымсьці накшталт божышча водаў, хутчэй за ўсё, першапачатковых (або водаў ніжэйшага свету). Вось адтуль, з нізу, з замагілля, здабывае Крук у казках жывую й мёртвую ваду. Відаць, тыя сама уяўленні і сталі грунтам веры ў гаючую моц вады з крылаў крумкачаняці. Паказальнае і набыццё з тае вады цудадзейных ведаў («стане ўсё ведаць»), бо менавіта Крумкач-вяшчун «па свету лятае, пабольш за нас знае». Змяшчае казачны матэрыял і паралелі да матыву Крумкача побач з сынам-крумкачаняцем.
Зьяўленне «ўладара іншасвету і ахоўніка сусветнага закону» Крумкача да сонца ў Чысты чацвер яшчэ раз сцвярджае ідэю часавага пералому ў гэты пэрыяд, калі ўсё жывое (і ня толькі) ачышчаецца, скідвае з сябе бярэма бруду (узгадаем Вялікі перадвелікодны пост), абмываецца, каб чыстымі і «новымі» ўступіць у новы этап колавароту. З гледзішча падставовых міталягічных схемаў чалавек нібы памірае і ўваскрасае, акунаецца ў жывую і мёртвую ваду, бо няма смерці, а ёсць толькі пераход у іншае вымярэнне. І ўсё гэта адбываецца перад Вялікаднем, які напачатку трывала арыентаваўся да дня веснавога сонцастаяння, калі Сонца канчаткова зацвярджалася на небасхіле, а чалавек давяраў такому адкрытаму і спрыяльнаму ў гэты час Сусвету сваё цела.
І яшчэ адна птушка, сустрэча з якой уключалася ў шэраг магічных рытуалаў забеспячэння здароўя. Гэта — бусел, у беларусаў сама шанаваная з жывёльнага свету істота, якая лічылася пасярэднікам між светамі і нават сымбалічна замяшчала Бога ( у шырокім яго разуменні селянінам-земляробам). Як агаворваецца ў народных правілах, «як первы раз увідзіш, што бусіл ляціць, то і сам цэлы год быстры будзіш, а як сядзіць, і ты сядзеш, ногі будуць балець» (зап. аўтарам у в. Суша Лепельскага р-на). Убачыўшы бусла, рэкамэндавалася прабегчы; завязаць вузельчык на хустцы, які затым давалі развязаць хвораму на ліхаманку]; стаць спіной да дрэва са словамі: «бусько-бэрэзіна, коб не балела сэрэдзіна»
Звяртае на сябе ўвагу той факт, што шэраг рытуалаў, звязаных з першым прылётам бусла, цалкам аналягічны прадпісанням падчас першага грому: пачуўшы яго, куляліся, церліся грудзьмі ці спіной аб бярозу, пакусвалі камень, каб не балелі зубы, стукалі кулаком тры разы па галаве са словамі: «залезна гылыва» і інш.
Дарэчы, ёсць усе падставы і самога бусла лічыць адной з гіпастасяў Бога Грымотніка. І тады ўсе гэты магічныя акцыі будуць разумецца як закадаваная тым ці іншым чынам адрасаваная рэпліка, прызваная выклікаць карысную для адпраўніка адказную дзею бусла, грому (= Бога).
Тэму грому, Грымотніка працягвае грамнічнае свечка, якая да таго ж набывала рысы амулета. «Гаспадар, як вернецца на Грамніцы з царквы, крыжам патроху абпальваў валасы свечкай, а тады тоя ж самая дзелаў усім у хаці, каб ніколі ні балелі» (зап. аўтарам у в. Юхноўка Докшыцкага р-на). Затым тая свечка цэлы год выкарыстоўвалася ў экстрэмальных сітуацыях: у час навальніцы, пры першым выгане жывёлы, а таксама ў мэдычнай магіі: «калі якая болька, свечка паможыць» (зап. аўтарам у в. Гаравыя Лепельскага р-на); пры пагрозе эпідэміі «абносілі вёску запаленай грамніцаю і на кожным з чатырох вуглоў закапвалі ў зямлю з тае грамніцы патроху воску». Ня будзе перабольшаннем бачыць у грамнічнай свечцы зямное ўвасабленне нябеснага боства, грому і апладняльна-ачышчальнага агню, адну з эманацыяў самога бога Грымотніка.
І яшчэ адна вышэйшая, сакралізаваная істота спрычынілася да каляндарнай магіка- мэдычнае дзеі — святы Юр’я, які «адмыкаў зямлю, выпускаў расу». Умываліся юраўскаю расою, выціралі ёю вочы, качаліся ня толькі нямоглыя, але і здаровыя, якія імкнуліся далучыцца да гаючай і ачышчальнай расы абуджанай зямлі.
Асаблівы акцэнт у магіка-мэдычных прадпісаннях надаваўся вэрбальнаму кампанэнту, які ня толькі суправаджаў адпаведны рытуал, але й набываў самастойны магічны сэнс. Найбольш яскравым прыкладам стае звычай з прыгаворамі сцёбаць адзін аднаго асвечанымі галінкамі вярбы на Вербніцу. Гэта абрадавая дзея мае глыбокую і складаную гісторыю. Галінкі вярбы як сымбаль пладавітасці, жыццёвай сілы, выкарыстоўваліся і ў прадукавальнай магіі, і ў апатрапеічных рытуалах як сродак, што аберагаў ад хваробаў і няшчасцяў. Сымболіка гэтага прадмету даставала працяг і ў яго акцыянальным выкарыстанні — сцёбанні, біцці. Біццё, як вядома, даволі распаўсюджанае ў функцыі замаўлення ўрадлівасці і плоднасці: палешукі білі на Івана Купалу зямлю запаленымі палкамі, сцёбалі, выганяючы першы раз у поле, жывёлу; білі маладых з характэрнымі прыгаворамі ў час вяселля ды інш.
Хрысціянская царква ўключыла гэты стары звычай у сваю сыстэму каляндарных святаў і замацавала абрадавае сцёбанне за апошняй нядзеляй перад Вялікаднем. Як вядома, пры ўваходзе ў Іерусалім Ісус Хрыстос быў сустрэты гараджанамі, якія віталі яго пальмавымі галінкамі. Адно што пальму змяніла вярба, якая зацвітала к гэтаму часу. Асвячэнне вярбы толькі як бы памнажала, падвойвала ўжо закладзеную сэмантыку пладавітасці, росту, сілы і г.д.
На Беларусі і сёння актыўна фіксуюцца звязаныя з рытуальным сцёбаннем вярбой прыгаворы. Гэтыя тэксты вылучаюцца строга вытрыманай структурай і заклінальна-магічнай скіраванасцю.
(А) Самай першай формулай (як у адносінах да хормы, парадку размяшчэня ў тэксце, так і ў плане ўтрымання асноўнага зместу) стае радок «Ня я б’ю, вярба б’е», які акцэнтуе жаданне выканаўцы сакралізаваць акцыю і надаць яму неабходную сілу ўздзеяння на аб’ект. Чалавек, які сцёбае другога, падкрэслівае, што ён выступае толькі як пасярэднік, які перадае моц вярбы і абуджанай прыроды наагул (параўн. той сама матыў у такім варыянце: «Ня я б’ю, вярба б’е, Бог здароўе дае» (ФА: в. Халопенічы Крупскага р-на). Дарэчы, гэтая формула ёсць самадастатковая ў структуры рытуалу, і таму можа сустракацца менавіта ў такім , згорнутым, але сэнсава ёмістым выглядзе (гл. падобны кароткі варыянт: «Вербалоз, бі бяз слёз, ты, вярба, бі бяз зла».
(Б) Другі радок прыгавораў таксама застылы і нязменны ў абсалютнай большасці запісаў — гэта абазначэнне часу — «за тыдзень Вялікдзень». Падкрэсленне тэрміну выканання рытуалу зьяўляецца ня толькі йі ня гэтулькі рэглямэнтацыяй абрадавых паводзінаў і напамінкам аб наступленні свята, колькі магічным, вэрбальна-фанэтычным рэфрэнам, што адно толькі сваім агучваннем надаваў тэксту выразны сакральны змест, падобны прыпевам тыпу «Каляда-Каляда» ці «Купала на Івана».
(B) І трэці, разгорнуты, вядомы ў значнай колькасці варыянтаў блёк — замаўленне-зварот да абранага аб’екта. Найбольш папулярным і рытуальна апраўданым становіцца заклінанне здароўя і багацця чалавека (дарэчы прыгадаць і шырокае задзейнічанне вярбы ў народнай мэдыцыне беларусаў):
Вырба б’е, ны я б’ю.
Якая? Святая.
За тыждінь Вылыкдінь.
Будь здорова бы зыма,
А высёла бы высна,
А быгата бы осынь,
А тыха бы літо.
На шчасце шчаслыва,
На здороўе ўродлыва.
Характэрнае для гэтага прыгавора супастаўленне здароўя з порамі года змяняецца ў іншых варыянтах міжжанравым клішэ «будзь здарова, як вада, будзь багата, як зямля», якое ў асобных запісах дабудоўваецца яскравымі «будзь вяліка ды страйна як вярба», «будзь здаровы, як вада, як лёд, на увесь год».
Ня менш распаўсюджаным прыёмам замаўлення здароўя ёсць ягоны заклік з адначасовым выгнаннем хваробы (у строга замацаваны лёкус — у лес):
Шкіра ў лес! На пралес.
Здароўе ў хаці,
Хвароба ў лес.
У канкрэтных выпадках, пры наяўнасці той ці іншай хваробы, заклік адпаведна мадыфікаваўся, як напрыклад: «каторы рабёнак як уродзіцца плаклівы, яго сцёбаюць так: «Ня я б’ю, вярба б’ець; плакса ў лес, здароўя ў косці» (зап. аўтарам у в. Новыя Валосавічы Лепельскага р-на). Дзеля большай паўнаты карціны прыгадаем і наступныя каляндарныя магіка-мэдычныя захады. «Каб засцерагчы дзіця ад чараў, урокаў і розных хваробаў, дык пры купанні выціраюць калядным попелам. Попел высыпаюць у чатыры кучкі па рагох пелішчаў. Мокрае дзіця пасыпаюць попелам, беручы яго накрыж з кожнай кучкі. Пасля выцірання попел апаласкоўваюць»; «Шумавінне, сабранае з гатаванай на калядную вячэру куцці, надта цэніцца народам як сродак знішчэння бародавак»; «Трэба мыцца расою на Купалле на руні пшанічнай — гэта ахоўвае ад розных скураных хваробаў»; «Каб уберагчыся ад трасцы, трэба пасціць апошнюю пятніцу перад Большай Прачыстай».
Безумоўна, кожнае са святаў пакінула свой адбітак у сэмантыцы адпаведных мэдычных дзеяў, аднак усе яны аб’яднаныя ідэяй пачатку, згодна з якой набытыя ў гэтыя дні якасці альбо атрыбуты павінны былі спадарожнічаць чалавеку цэлы год. Улучанасць магіка-мэдычных маніпуляцыяў у структуру каляндарнага свята прадвызначаная і яшчэ адной, вельмі важнай абставінай, а менавіта сымбалічнай ізаморфнасцю святочнага часу і хворага чалавека (як ні парадаксальна гэта гучыць) з вызначальным для іх статусам пераходу: для чалавека ад хваробы да здароўя ці да яго ўмацавання, а для свята — ад адной фазы (сэзону/пары) да другой. Кожнае свята тлумачыцца як адначасовы крэс аднаго пэрыяду і як пачатак іншага, і менавіта ў такі межавы час чалавек можа пакінуць сваю хваробу і выйсці здаровым і «новым».