КАРАЧУН
Віктар Каралькоў.
У дыялектным маўленні беларусаў абазначэнне раптоўнай смерці ці сутаргаў: “К. прыйшоў”, “К. яго скандрычыў” ды інш. У іншых славянскіх народаў вядомыя адрозныя значэнні гэтай лексемы: крывы чалавек, дзіця, якое пачынае хадзіць, зімовы сонцаварот, звязанае з ім свята і яго атрыбуты.
Распаўсюджаная семантычная эвалюцыя ў кірунку “хвароба, смерць – дэманалагічная істота” прадвызначыла персаніфікацыю К., далучэнне яго да злых духаў. Існуе некалькі этымалагічных версій паходжання слова “карачун”.
Аўтары “Этымалагічнага слоўніка славянскіх моваў”, лічаць, што ўсе значэнні слова ўкладваюцца ў лагічны эвалюцыйны ланцужок: “той, хто крочыць” – “смерць, адыход” – “пераход сонца” і ўзыходзяць да адзінага *korciti “крочыць”. Згодна з іншай версіяй, вытокі наймення К. – у індаеўрапейскай аснове *(s)ker - , *(s)kor – “рэзаць2, рэфлексамі якой выступаюць лексемы кшталту чурка, чур, для якіх гэтаксама актуальная тэма смерці.
Р. М. Казлова названыя значэнні слова К. аб’ядноўвае агульнай для іх прыкметнай “крывізны”, параўн. генетычна роднасныя лексемы – акачурыцца, скучарыжыцца, а таксама скруціцца – “памерці”; напрошваецца і зварот да архаічнага абраду скурчанага пахавання. Цікавыя ў гэтым плане казачныя персанажы тыпу карга, баба Каргота.
Прадстаўнікі міфалагічнай школы XIX ст., захопленыя багаццем народнай традыцыі і схільныя да рознага роду яе апрацоўкі, бачылі ў К. бога падзем’я, які змагаўся з Перуном. Згодна з іх апісаннямі, К., “ведаючы, што народзіцца “божыч” (яснае сонца), ператвараўся ў мядзведзя, набіраў хаўруснікаў-ваўкоў (мяцеліцы) ды ганяўся за жонкаю Перуна (Грамаўніцай, ці Калядою, ці Пятніцаю), якая хавалася паміж вербамі і там нарадзіла сына Дажджбога”.
Крыніца: http://www.rv-blr.com/dictonary/view/2362
КАРАЧУН
Фантастычная істота ў старадаўніх павер’ях беларусаў і інш. Славянскіх народаў. У стараж. славян К. увасабляў зіму і смерць. К. называлі інш. Раз зімовы сонцазварот і звязанае з ім свята.
Пазней К. стаў увасабленнем толькі смерці. На Беларусі К. лічылі злым духам, які скарачаў жыццё, выклікаў сутаргу, раптоўную смерць у маладым узросце (адгэтуль праклёны: “Каб цябе карачун скруціў”). Павер’і пра К. захоўваліся да канца 19 – пач. 20 ст.
Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/14826 |