ЗАДУШНІЦЫ

Л.Н.Вінаградава

ЗАДУШНІЦЫ – памінальныя дні ў календары паўднёвых славян, якія вызнаюць праваслаўе. Лік такіх дзён розны ў розных мясцовых традыцыях (ад трох да дзесяці на працягу года). Сярод іх найболей папулярныя: масленічная субота; летнія памінальныя дні, прымеркаваныя да Ўшэсця ці Сёмухі; восеньскія памінальныя даты, прымеркаваныя да суботы напярэдадні дня св. Зміцера (26.X) ці св. Міхаіла (7.XI).

У лік Задушніц маглі таксама ўключацца пятніца і субота Страснага тыдня, панядзелак Фамінога тыдня; у сербаў - таксама другая, трэцяя і чацвёртая субота Вялікага паста; у балгараў - субота перад Вербніцай ці перад днём Параскевы Пятніцы. Рытуалы гэтых дзён уключаюць шэраг абавязковых элементаў: гэта запальваньне свечак (радзей – раскладываньне вогнішчаў), злучанае з уяўленнямі пра тое, што святло ад іх асвятляе памерлым шлях у зямны свет; сімвалічнае "кармленне душ" ці раздача памінальнай ежы суседзям і жабракам у памяць пра памерлых; паліванне магілы вадой ці віном "за душы памерлых"; упрыгожванне магіл зелянінай і кветкамі, абкладванне іх дзёрнам і да т.п.

Выканаўцамі задушных звычаяў выступалі, як правіла, жанчыны. Яны рыхтавалі і насілі на магілы варанае жыта, абрадавы хлеб, фарбаваныя яйкі, садавіну і інш. памінальную ежу; пакідалі яе на магілах сваякоў, раздавалі аднавяскоўцам "за душы памерлых". Імкнуліся прынесці ежу гарачай, лічачы, што душы харчуюцца парам ад цёплай ежы.

У балгараў-капанцаў прынята было, вярнуўшыся з могілак, у задушную пятніцу рыхтаваць новую порцыю рытуальнай збажыны па ліку памерлых родных для раздачы суседзям на наступны дзень, прычым адмысловыя вырабы пякліся для памерлых мужчын, для жанчын, моладзі і дзяцей. Лічылася, што пачынаючы з Вялікадня (або з суботы сырапуснага тыдня) і да Ўшэсця (або да Сёмухі) душы памерлых знаходзяцца сярод жывых і што іх можна ўбачыць ці пачуць з дапамогай адмысловых магічных рытуалаў.

З гэтай мэтай у шматлікіх раёнах Балгарыі ў траецкую суботу (калі, як лічылася, душы вярталіся на "той свет") жанчыны прыносілі ў царкву арэхавае лісце, высцілалі ім падлогу, уставалі на калены ці клаліся на гэту зеляніну, бо верылі, што "памерлыя знаходзяцца пад лісцем" ці што "яны праходзяць па ім", пры гэтым забаранялася глядзець наверх, каб не спудзіць мёртвых, вынікала захоўваць маўчанне, каб пачуць іх галасы.

Калі ж хтосьці абавязкова жадаў убачыць душы, то трэба было ўзяць люстэрка і трымаць яго над вадой датуль, пакуль у ім не з'явіцца адлюстраванне. Здаралася, што люстэрка для гэтай мэты падвешвалі над студняй, аднак гэта лічылася небяспечным і для мёртвых, і для жывых.

У сербаў Шумадзіі у летнія Задушніцы (на Ўшэсце) было прынята хадзіць на могілкі ў надзеі ўбачыць сваіх памерлых сваякоў. Ісці вынікала ўначы, у поўным маўчанні; на магілах запальвалі свечкі і пакідалі трохі ежы, а да крыжа прыхіналі люстэрка, у якім павінен быў здацца нябожчык. У паўднёвых славян шырока распаўсюджана вераванне, што перад кожным нябожчыкам на "тым свеце" стаіць стол, на якім ляжыць менавіта тая ежа, якую яго родныя прынеслі яму на Задушніцы.

Не прынята было здзяйсняць "задушныя" рытуалы ў тых хатах, дзе ў сям'і была маладая ятроўка, прыведзеная мужам у хату меней года назад. Паводле сербскіх павер'яў, "адкрывае магілы" ўвесну і "зачыняе" іх восенню св. Пётр. У балгараў Странджы вядомы павер'і пра тое, што да Ўшэсця душы памерлых "вольна пырхаюць па кветках", а пасля гэтага дня сыходзяць з зямлі, бо затым пачынаюць спець плады, і "мёртвыя ў іх губляюцца"; забарона спаць днём у гэты дзень матывавалася тым, што інакш памерлыя могуць застацца ў сне спячых і не змогуць своечасова сысці на "той свет".

Л.Н.Вінаградава