ЧАРАЎНІЦТВА НА БЕЛАРУСІ НА ТЛЕ СЯРЭДНЯВЕЧНЫХ СУДОВЫХ ПРАЦЭСАЎ
У гістарычных доследах, прысвечаных беларускаму сярэднявеччу, бадай, не надаецца ўвагі калектыўнай, масавай свядомасці (мэнтальнасці), тады як менавіта аналіз тагачасных светаглядных каштоўнасцяў здольны істотна пашырыць разнастайныя характарыстыкі сярэднявечнага грамадзтва. У гэтым рэчышчы вялікую цікавасць уяўляе зьява чараўніцтва (як паганская па сутнасці й хорме сыстэма магічных дзеянняў, скіраваных на падтрыманне, дасягненне моманту найбольшае спрыяльнасці ў існым касмічным парадку) і адпаведнае стаўленне да яе з боку розных сацыяльных групаў і дзяржаўнага заканадаўства. Сам панятак "чараўніцтва" ("чарадзейства") у найбольш шырокім сэнсе азначае якія-хоця магічныя дзеянні незалежна ад іха суб'екта (чарадзей, знахар, вядзьмак, варажбіт і г.д.). Адпаведна, "чарадзей" - чалавек, здольны выконваць гэтыя дзеянні. Але наўпроцяж Сярэднявечча ідзе наданне нэгатыўнага адцення гэтаму вызначэнню (яно звязваецца са шкоднай магіяй), што знаходзіць спраўджанне і ў сучасным беларускім этнаграфічным матэрыяле: "Дык значыцца, чараўнікі - злыя, а знахары - добрыя? - А ня го! Чараўнікі - злыя, знахары - добрыя. Чараўнікі хваробу наслаць могуць, малако адабраць, а знахары лечуць, памагаюць" (запісана аўтарам у 1992 г. ад Марозавай Хрысціны, 1915 г.н., в.Абухава Расонскага раёну). Бадай, у бальшыні народаў стаўленне да шкоднага чарўніцтва было гэтакае сама. Нягледзячы на дазволенасць і прымальнасць сродкаў магічнага ўздзеяння на сусвет, шкоднае чараўніцтва мусіла карацца ў вадпаведнасці са значнасцю прынесенае (рэальнае) шкоды). “Паколькі чараўнік прычыняе людзям шкоду, псоту, зло (г.зн. малефіцыюм - У.Л.), ён яшчэ ў Старажытным свеце падлягаў, як і ўсялякі злачынца, сувораму пакаранню, у меру свайго злачынства”[1]. Яшчэ ў гецкіх дакумантах дзяржаўнага й грамадзкага права заканадаўча было забаронена “шкоднае чараўніцтва” (гец. alwanzatar[2]. Працэсы над чараўнікамі-малефікамі вядомыя і ў часы Старажытнага Эгіпту, Грэцыі, Рыму[3].
Першыя стагоддзі панаванья хрысціянства ў Эўропе мала што зьянілі ў стаўленні грамадзтва да чараўнікоў. “Пакідаючы ў большасці выпадкаў па-за ўвагай чараўнікоў, якія ня чыняць шкоды, свецкі суд... асуджае тых, хто творыць гвалт над жанчынамі, што лётаюць па начох, уважаючы гэтыя плёткі за вар’яцтва”[4]. Да ХІІІ ст. амаль не зважалі на чараўнікоў і царкоўныя суды Заходняй Эўропы, зацята змагаючыся з разнастайнымі “герытычнымі” плынямі. Але ў хуткім часу кожны чараўнік (незалежна ад таго, зьяўляецца ён малефікам ці не) пачынае разглядацца царквою як адступнік у веры - герэтык. У гэтым быў свой разлік. Напрыклад, царкоўнікі свядома збліжалі герэтыкоў катараў з чараўнікамі, бо гэта “вяло да таго, што з індывідуальнага злачынства чараўніцтва ператвараецца нібыта ў калектыўнае, узнікае думка аб чараўніцкай сэкце”[5]. Вось чаму кожнае выкрыццё чараўніка з канца ХІІІ ст. цягне за сабой вышук ягоных супольнікаў. Менавіта так пачыналася крывавая эпоха інквізыцыі.
Абсалютна іншае становішча склалася на старажытных беларускіх землях. Паступовае пранікненне хрысціянства, перадусім у крыўскія землі, было ня толькі не гвалтоўным, але й скрай памяркоўным да паганскіх рэаліяў гэных часоў. Чарадзейства ж, як спэцыфічны лад судачыненняў чалавека й сусвету, было, напэўна, характэрнай рысай бальшыні насельніцтва (варта прыгадаць, што і Ўсяслаў Полацкі належаў да жрэцкага, чарадзейскага стану). Царква магла проціпаставіць гэтаму толькі папрокі адзінкавых хрысціянскіх спадзвіжнікаў. У “Слове о злых дусех” Кірыла Тураўскі асуджае тутэйшае насельніцтва, якое «оставив бога... ищут проклятых баб чародейц, наузов и слов прелестных слушают»[6]. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага, калі ў вадной дзяржаве былі аб'яднаныя паганцы і фармальна ахрышчанае насельніцтва беларускіх і ўкраінскіх земляў, увогуле пакінула праваслаўную царкву ў ролі пасыўнага сведкі.
Мала што змяніў і другі хрост, праведзены Ягайлам у 1387г. І хоць надалей касцёл у Беларусі адыграе сваю шмат у чым нэгатыўную ролю, нават XVI ст. не дае нам прыкладаў крывавых судовых працэсаў над чараўнікамі на ўзор заходнеэўрапейскіх. Тлумачыцца гэта тым, што, нягледзячы на вонкавую хрысціянізацыю й фармальнае выкананне царкоўных абрадаў, учорашнія паганцы “чапляюцца за старыя магічныя забабоны, якія рэлігія можа асуджаць і адрынаць, але выкараніць якіх яна ня здольная, паколькі сваймі каранямі яны глыбака ўваходзяць у мэнтальную (псыхічную) структуру пераважнае большасці роду чалавечага”[7]. Безумоўна, што гэтыя словы можна аднесці ня толькі да сялянства, але й месцічаў, шляхты й магнатаў. Адсюль паважнае, але прыхаванае стаўленне да традыцыяў продкаў і разважлівае выкарыстанне палітычна-канфэсыйных чыннікаў.
У той час у Заходняй Эўропе ўжо шугаюць шматлікія вогнішчы. Була папы Інакентыя VIII “Summis desiderantis” 1484г. (“Усімі сіламі душы”) сталася паваротным момантам у дзейнасці інквізыцыі. З гэтага часу яна змагаецца не за чысціню веры, але вылучна супроць ведаўства (чарадзейства). Нават некаторыя прыклады гэткае барацьбы палохаюць. Гэтак, сыцылійскі інквізытар ХVI ст. Людвіг Парамо цынічна заяўляў: “Нельга не згадаць, якую вялікую паслугу інквізыцыя зрабіла чалавецтву... Наўпроцяж 150 гадоў у Гішпаніі, Італіі, Нямеччыне былі спаленыя прынамсі 30 000 вядзьмарак”[8]. Праз тры гады пасьля зьяўлення памянёнае булы пабачыла свет “практычнае кіраўніцтва” для інквізытараў - сумнавядомы “Молат ведзьмаў”, парады якога, што набылі неўзабаве моц законаў, дазвалялі адправіць на вогнішча па нішчымным, абсурдным падозранні. Здавалася б, пратэстанцкая царква, якая змагалася з цемрашальствам касцёлу, павінна была адмовіцца ад жудасных пераследаванняў. Але... Толькі ў 1542г. у Жэнэве былі спаленыя 5000 чалавек, а праз 4 гады турэмны нагляднік даносіў меставай радзе, што ўсе вязніцы перапоўненыя вядзьмаркамі і кат заявіў, што сілаў аднога чалавека недастаткова[9].
Крывавыя цкаванні, што пазбавілі сотні тысячаў людзей жыццяў, працягваліся ў Заходняй Эўропе да другой паловы XVIII ст. Падобныя працэсы назіраліся і ў Рускіх землях, прычым іх нарастанне ішло паралельна з умацаваннем самаўладдзя. Так, калі спаленне чатырох валхвоў у Ноўгарадзе (1227г.) і дванаццаці “въщихъ женок” у Пскове (1411г.)[10] былі яшчэ зьявай выключнай, дык у XVI-XVII стст. “ведаўскія справы” ў Маскоўскай дзяржаве набываюць масавы характар[11]. Тым часам ВКЛ уяўляла сабой “краіну чараўнікоў”. Датычылася гэта ўсіх слаёў тагачаснага грамадзтва. Так, Станіслаў Аржэхоўскі (XVI ст.), кажучы пра Барбару Радзівіл, жонку Жыгімонта Аўгуста, адзначае, што тая была благой каталічкай, бо расла “толькі між атрутніцаў й чараўнікоў”[12]. У 1577г. шляхціц Ф.Еўлашэўскі скрадзіцца, што ягонай маладой сям’і “чарами прешкодить усиловали”[13]. Той сама аўтар у сваёй прадмове да “Катэхізысу” сведчыў пра сапраўднае адраджэнне клясычных дахрысціянскіх культаў на тагачасных Крыўскіх (беларускіх) землях, “где ся идол и розличных балвановъ вже от колька сот лет так намножило, иже с ними и бога люд посполитый забыл”[14].
Яшчэ раней, у 1563г., Сымон Будны, знаходзячыся ў Клецку, жаліўся ў лісце да Генрыка Булінгера, што ягонай дзейнасці разам з праваслаўнымі й каталікамі шкодзяць і прыхільнікі паганства[15]. Наўрад каб шляхціцу й праведніку маглі замінаць сяляне. “Любоўныя чары” выкарыстоўвала і М.Казінская, жонка ўцеклага з Масковіі князя А.Курбскага, каб замацаваць за сабою прыхільнасць маладзейшага мужа. У ейным куфры былі адшуканыя розныя чараўнічыя рэчы[16]. І якое магло быць пераследаванне чараўнікоў з боку царквы, калі праваслаўныя сьвятары самыя практыкавалі чарадзейства, за што сведчыць 37-ы параграф статуту Львоўскага Ўспенскага брацтва. У ім сувора загадвалася, каб братчыкі выкрывалі святароў-паганцаў, якія займаліся чарадзействам, варажбою, утрымоўваючы пры царкве варажэяў, чараўніцаў або наведваючы іх[17]. Духоўная ж арыентацыя “паспалітага люду” выклікала ў царкоўнікаў стан, блізкі да панічнага. “Так посполитые люди разсвирепели, же другий и о Господу Богу мало знаеть, верети и молитеся ему не умеет, больше волхвами и чародеями ся бавить”[18]. Наўрад пры такім становішчы справаў мог зрабіць чаго-колечы дзейснага трыбунал свяшчэннай інквізыцыі, якія быў створаны ў ВКЛ у 1436г.[19].
Росквіт чараўніцтва ў ВКЛ нават паспрыяў складванню адносна “ліцьвіноў” пэўных стэрэатыпаў. Так, “... пры цары Міхале Фёдаравічы была адпраўленая ў Пскоў грамата з забаронай купляць у літоўцаў хмель, бо... лазутчыкі абвясцілі, што ёсць на Літве “баба-вядуння”, і намаўляе яна на хмель, што вывозіўся ў рускія гарады, з мэтай навесці пераз гэта на Русь пошасць”[20]. У 1638г. была схопленая й абвінавачаная ў намеры навесці псоту на царыцу нейкая Настасіца Іванова. Следчыя, даведаўшыся, што муж ейны - ліцьвін, у першую чаргу пыталі: “Сколь она давно тъмъ промысломъ промышляетъ и отъ литовскаго короля къ мужу ея, литвину Янкъ, присылка или наказъ, что ей государя или государыню испортить, былъ ли...”[21].
Тым ня менш, развіццё нормаў пісьмовага права ў ВКЛ не магло не закрануць гэткае зьявы, як шкоднае чараўніцтва. Яно, як і паводле звычаёвага права, разглядалася ў шэрагу крымінальных злачынстваў і падлягала юрысдыкцыі свецкага суду. Чарадзейства “мели судите воеводове, старостове и державцы”[15]. Вялікія паўнамоцтва ў дачыненні да чараўнікоў, што прыносілі шкоду, меў вясковы копны суд, які дзеіў звычайна ў радыюсе 2-3 мілі і захоўваў у сабе “многія магічныя і язычніцкія абрады”[23]. Адзіным патрабаваннем да копнага суду з боку ўраду была прысутнасць на ім чальцоў мясцовае павятовае адміністрацыі (вознага, старосты ды інш.), якія сачылі за пільнаваннем у поўным аб’ёме гэтых “магічных абрадаў”. Больш падрабязна разгледзець прынцыпы й мэханіку копнага суду дазваляе дакумант па г.зв. Браслаўскай справе 1615г. (сяло Магуны Браслаўскага пав.). Падставаю для судовых разборак сталася тое, што “ўсё гэтае сяло мела шкоду ў сваім быдле, якое было атручанае чарамі злых людзей”[24]. Увідавочкі - малефіцыюм. на прызначаны дзень запрашаюцца адміністрацыйныя асобы (“Браслаўскі возны”, “Дрысвяцкі староста”, “Дзісенскі ўрадоўца” ды інш.). Вяскоўцы ўжо маюць падазраваных (Соф’я Сунян з сынам Гасюлям), што тлумачыцца канкрэтнымі фактамі: “А чаго ж ты, Гасюлю, да быдла, да статка, ходзячага на полі, крыянкай, голы на бруху поўзаеш? Гэта знача не дабро! Ты мусіш быдла труціць і чараваць!”[25]. Гасюль, баючыся пакарання, выдае свайго настаўніка Тумеліса: “Ты сам горшы, бо з твайго роду больш як трыццаць (!) душ спалена за чары. А іншыя выгнаныя з гэтае воласці і пасля выгнання спаленыя ў чужых воласцях”. Каб спраўдзіць ці зняць падозранні, праводзіцца выпрабаваньне падазраваных вадой, вядомае яшчэ за часоў антычнасці і заснаванае на паганскім перакананні ў тым, што вада, як чыстая стыхія, ня можа прыняць дрэннага й злога. Укінутыя двойчы, ні Тумель ані Гасюль з маткаю “не заліліся вадой”, тады як “чалавек праўдзівы”, вылучаны грамадой для экспэрымэнту, “зараз пайшоў на дно”[25]. Гэтага хапіла, каб прызнаць за падазронымі віну й вырачыць іх да спалення. За распаўсюджанасць на ліцьвінскіх землях ардаліяў як сыстэмы вызначэння віны ці невінаватасці ў чарадзейскіх справах сведчыў яшчэ Мікола Гусоўскі:
“Самыя ж факты віны трэба яшчэ высвятляць:
Схопяць адразу яго, павяжуць і рукі іногі,
Дзе паглыбей, у ваду кідаюць, быццам чурбан.
Бачаць, што цягне на дно, то, значыцца, невінаваты;
Плавае, лічаць, што ён звязан з нячысьцікам нейк”.[27]
Вельмі цікавымі зьяўляюцца звесткі па самой “мэханіцы” чараўніцтва, якую добра’хвотна (катаванні не ўжываліся) раскрыла маці Гасюля: “Тут, - (у мяшэчку з канапляным насеньем - У.Л.) сказала яна, - я хаваю чары і жыўлю іх”. Тамсама мы ўсе звярнуліся да яе з запытаннем - пакажы нам самыя чары, каб мы іх бачылі: ці ходзяць яны? (пытанне люструе асаблівасці тагачаснага напаўмітычнага светаразумення). Яна на запытанне адказала, што не заўсёды іх відаць і яны поўзаюць, але наўпроцяж году раз або два найбольш... і адзін раз яны рояцца бы пчолы. І мы абкармліваем і атручваем адзін раз наўпроцяж году, і пры гэтым для чаравання ёсць у год толькі адзін тэрмін..., каб хоць наўпроцяж двох месяцаў атручвалі гэтымі чарамі, тады б быдла і на свеце не было, усё б па’тручвалі”[28]. Характэрнай рысай гэтае справы, у вадрозненне ад заходнеэўрапейскіх працэсаў, зьяўляецца й тое, што пераследу не падлягалі сям’я чараўніка, і маёмасць Тумеліса не была сканфіскаваная на карысць царквы.
Інакш выглядала справа, калі чараўнік быў схоплены сялянамі на “гарачым учынку”. “Так, у 1662г. копны суд вырачыў да смяротнае кары за чараўніцтва жыхара в.Пяцеўшчына (Менскага павету) Барыса Славіновіча. У ноч перад Купаллем ён з “незбожным чародейским умыслом” нарваў каласоў жыта на полі Яна Федаровіча і, паклаўшы іх у шчыліну кала, закапаў на могілках. Федаровіч злавіў яго на “гарачым учынку” і склікаў капу, якая й пакарала чараўніка смерцю[29].
Іншую спэцыфіку паказвае справа Васіля Брыкуна (Полацак 1643г.). Гродзкі суд, разгледзеўшы 27 лютага скаргі пяці месцічаў, якія даводзілі, што Брыкун “умысломъ и похвалками своими чаровницкими” нанес ім значную шкоду ў здароўі, псоту ў гаспадарцы і стаўся прычынай смерці двох чалавек[30], пераносіць разбор справы на 2 сакавіка, з умовай заручэння шасцёх “добрых людзей” за Брыкуна і дзвюх асобаў на кожнага сьедку (ілжывы данос мусіў карацца як злачынства). Але гэты перапынак быў не на карысць Брыкуну. Да ранейшых абвінаваўцаў далучыліся яшчэ 10 простых (з непасрэдным абвінавачаннем) 27 ускосных (сведчылі за існаваньне чутак пра Брыкуна “že on jest wiedźma”) сведак[31]. Нягледзячы на бліскучую прамову адваката, які давёў недарэчнасць бальшыні абвінавачанняў (так, ён тлумачыў, што заняпад гаспадаркі - вынік нядбайнасці гаспадароў, разлад у сям’і - вынікае з кепскіх характараў як мужа, так і жонкі і г.д.), Васіль Брыкун быў прызнаны вінаватым у чараўніцтве. На гэта паўплывалі “чары” (скруткі з пяском і перцам), адшуканыя ў яго. Тым ня менш, вытрымаўшы ўсе катаванні, у тым ліку й вагнём (“меціла свечамі”), Брыкун не прызнае віны. І ўсё ж, Васіль Брыкун асуджаецца на спаленне. Напэўна, нутраная нязгода, упэўненасць у нутраной слушнасці далі яму сілаў, каб скончыць у вязніцы жыццё самагубствам. Цела ж Брыкуна было спаленае за местам у полі[32]. Аднак справа В.Брыкуна зьяўлялася на той час хутчэй выняткам з правілаў і яе драматычная канцоўка тлумачыцца перш за ўсё вялікай колькасцю недабразычліўцаў і ворагаў падсуднага. У бальшыні ж выпадкаў скаргі першае паловы XVII ст., звязаныя з чараўніцтвам, проста занатоўваліся ў гродзкія кнігі й пакідаліся без належнага разгляду[33].
У пэрыяд “крывавага патопу” сярэдзіны XVII ст. было не да справаў, звязаных з “чарамі”. Але з часоў Андрусаўскага замірэння 1667г., калі “пачынаецца просты й рэзкі наступ каталіцызму”[29], пачаліся й судовыя разборкі над чараўнікамі - клясычныя інквызыцыйныя хормы. Узорам можа быць Гарадзенскі працэс над чараўніком Максімам Знакам (1691 г.). Каб схапіць Знака, падданага гарадзенскіх брыгітак, хапіла аднае скаргі з боку Сымона Юхальскага і ягонае жонкі Агнешкі на “зачараванне самых асобаў з дзецьмі... і цэлага дому”[35]. Праўда, абвінаваўцы былі папярэджаныя, што, калі абвінавачаны не прызнае віны, яны мусяць заплаціць навязку, а калі Знак пры катаваннях сканае - галаўшчызну брыгіткам[36]. Духоўна-свецкі суд неадкладна прыступае да катавання. Прычым, галоўны інтарэс суду палягае ня гэтулькі ў доказах віны падсуднага (яна нібыта ўсімі ўсведамляецца), але ў выкрыцці як мага большае колькасці гэтакіх сама чараўнікоў. Ня вытрываўшы пакутаў, М.Знак выдае цэлы спіс такіх асобаў, які красамоўна сведчыць за высокі ўзровень захаванасці традыцыйных магічных практыкаў напрыканцы XVII ст.
Знак, які ўмее “толькі падзьмухаць, калі хто на жывот хворы”,[37] распавядае пра пані Судзіцкую з Каханава, што “да дубу хадзіла й нажамі дзёўбла і да тых дзірак замаўляла”, а “калі з маёнтку зьяжджала, дык праставалосай вакол кляштару брыгітак аб’яжджала на возе простым на зорах рана... у халопскім адзенні”, а таксама чыніла “пахавалкі” ў бок суседа, які пабудаваўся лепш за яе[38]. Вельмі цікавым зьяўляецца паведамленне Знака і пра “кліентуру” чараўнікоў. Так, менавіта “Полька жыдоўка” накіравала яго ўчыніць шкоду пану Юхальскаму, заплаціўшы за паслугу “таляр біты”. Характэрны, што прадстаўнік чужога этнасу сам не валодае магічнымі прыёмамі, вядомымі карэннаму насельніцтву.
Знак выдае інквізыцыі “бабу Пухнову”, якая навучала даваць зёлкі, калі хто хворы, “Лявона з Горніцы” - гэтаксама знахара, які ўмее “адчыняць чары”, нейкага Гуза, “адчыніўшага” спалох ягонай дачцы, чараўніцу Буслову, што “ўмее дзецям малым шкодзіць, ад кароў малако адняць”. На ўсялякі выпадак Знак прыгадвае й Пацейку з Путрышак з яго незвычайнымі паводзінамі: “перадам і задам ходзіць і галавой круціць”[39]. Але толькі пасля 3-га катавання запаленай саломай Знак падрабязна распавядае пра свайго настаўніка, “найлепшага й старшага чараўніка” - Расола, які мог “напускаць на дзяцей хваробы, адбіраць малако ў кароў, у шынкох шкодзіць, і такія зёлы мае, што перад любым судом і ўрадам кожны з няслушнае справы можа быць вольны”, а “калі мае пры сабе зелле, тады на яго рукі ніхто ня ўздыме”[38]. Надзвычайныя здольнасці Расола выявіліся і ў тым, што, зрабіўшы магічнае кола вакол дома п.Юхальскага, ён такім чынам вызваліў Знака, які знаходзіўся там у зняволеньні[41]. Усяго ж Знак згадвае 9 чалавек, так ці інакш звязаных з чараўніцтвам, што гарантавала пераслед апошніх з боку інквізыцыі і, адпаведна, разрастанне гэтае справы ў геамэтрычнай прагрэсыі. Але й гэтая інфармацыя не была поўнаю. Баючыся помсты, Знак згаджаецца распавесці ўсё толькі ў разе, калі будзе схоплены Расол[42]. Нягледзячы на прызнанне свае віны, Знак выракаецца да спалення, прычым у вадрозненьне ад справы Брыкуна, абаронцы ён ня меў. Такім чынам, напрыканцы XVII ст. у Беларусі дзейнічаў клясычны інквызыцыйны суд заходнеэўрапейскага кшталту. Але нягледзячы на досыць жорсткія рэпрэсыўныя захады, чарадзейства, як паказвае гістарычная фактура, працягвала квітнець як у XVII, гэтак і ў наступным стагоддзі[43].
У XVIII ст. прынцыпы інквізыцыйнага росшуку выкарыстоўвалі й “асобныя фэўдалы стасоўна да залежных людзей”[19] [20, с.123], што давала магчымасць для беспадстаўнае сваволі. Для пакарання прыгоннага чалавека смерцю хапала падозрання яго ў чараўніцкай дзейнасці, прызнання віны ўжо фактычна не патрабавалася. Так, у чэрвені 1758г. аканом маёнтку графа Тышкевіча паведамляе свайму гаспадару: “Яснавяльможны пане!.. данашу, што з вашага дазволу спаліў я 6 чараўніцаў; тры прызналіся, а астатнія не...”. Спадзеючыся на далейшы вышук чараўніцаў, аканом цынічна дадае: “Будзе мне яшчэ працы"[45]. Расправу маглі вяршыць “па прыкладзе”, нават ня ведаючы своеасаблівасцяў тутэйшае культуры. “Так, сп.Эпэнаці... спаліў мужчыну, войта чатырох палкоў, і жанчыну. Гэты няшчасны ні ў чым не прызнаўся...”[45].
Заканадаўча канец гэтаму дзікунству быў пакладзены ў 1776 г., калі сеймавай канстытуцыяй была скасаваная крымінальная адказнасць за чараўніцтва. Аднак гэтакія расправы над прыгоннымі маглі мець месца і надалей.
Падсумоўваючы вышэйпададзеныя факты, можна зрабіць некаторыя высновы.
Значная пашыранасць паганскіх традыцыяў і светагляду сярод разнастайных слаёў грамадзтва сярэднявечнае Беларусі, спарадзіла спэцыфічнае стаўленне да чараўніцтва. Пакаранню падлягаў чараўнік, які прынёс рэальную шкоду, і калі меліся неабходныя доказы. Гэткія ж віды чараўніцтва, як знахарства, варажбіцтва, любоўныя “прысушкі”, “адсушкі” ды інш., якія не прыносілі шкоды, успрымаліся як цалкам натуральныя, дазволеныя сродкі ўпарадкавання соцыя-касмічнае прасторы й блізу не падлягалі крымінальнаму пераследу. Такое становшча справаў захоўвалася ў Беларусі да сярэдзіны XVII ст.
Узмацненне каталіцкае рэакцыі ў другой палове XVII ст. прывяло да ўсталявання ў Беларусі інквізыцыйных нормаў, паводле якіх пакаранню мог падлягаць кожны, чые паводзіны выклікалі падазрэнне й непаразуменне. Малефіцыюм, такім чынам, як асноўная падстава для пакарання, - неабавязковы.
Судовыя працэсы над чараўнікамі (якія ў вадрозненне ад Заходняе Эўропы былі рэдкімі) высветлілі шэраг цікавых акалічнасцяў, а менавіта: існаванне асобных чараўніцкіх кланаў, якія валодалі вялікім спэктрам магічных прыёмаў і прадстаўнікі якіх, у межах пэўнае акругі, лічыліся “старэйшымі”, “прыроднымі” чараўнікамі (як правіла, гэта былі мужчыны), што, магчыма, сведчыць за жрэцкую першааснову падобнае спэцыялізацыі. Існаванне такіх “старэйшых” чараўнікоў, або знахароў, сярод значнае колькасці “слабейшых”, “навучаных” фіксуецца ў Беларусі нават у 80-я гг. ХХ ст.: “А ў вас тут знахар быў? - Знахароў, іх жа мала было. Каб можа такія, ну, якія ня ўсё могуць, а тыя, што ўсё могуць - іх мала. Во быў бальшы знахар у Глыбокім, Дурман яго звалі” (запісана ад Марозавай Хрысціны). Чараўнікі ж ніжэйшага парадку, што валодалі пэўнымі (замовы, зёлкі) мэтадамі лекавання чалавека й жывёлы, зьяўляюцца неад’емнай рысай і сянняшняе беларускае сялянскае прасторы, што сведчыць за непаўторнасць і трываласць тысячагадовае традыцыі паразумення Чалавека й Космасу.