ДУЛЯ

 Дуля - жэст, стулена ў кулак рука так, што вялікі палец прасоўваецца між паказальным і сярэднім, як знак зневажлівага стаўлення да каго-небудь. Ў сучасным значенні дуля з непрыстойным жэстам мае мэту абразіць і прынізіць таго, каму яе паказваюць, і такім спосабам выразіць крайняе непрыняцце, рэзкую адмову, змешаную з пагардай. Мае таксама абсцэнтную семантыку - сімволізуе статэвы акт, або геніталії. Гістарычна таксама ужываецца як універсальны абярэг, від небяспекі, асабліва супраць зглазу, порчы, нячыстай сілы і нават непагоды. Згодна з павер'ям дуля мае таксама магічнія якасці апазнаць ведзьму - дуля ў кішэні можа прымусіць ведзьму чапляцца да таго, хто яе паказаў. Таксама пры хваробе вачэй (ячмень) дуля, паказаная знянацку хвораму, можа вылечыць хваробу. Дуля з макам. Дэманстраванне дулі часта суправаждаецца кароткім каментарам:

- Дуля табе (яму, їм)

- Дуля ў кішэні

- Дуля з макам

- Куды дуля, туды дым!

- На табе, штоб да пары, тая ідзі.

Даны жэст у Кітаї мае крайне непрыстойнае значэнне і выступае як фалічны знак. Жэст з поўным аналогам заходняга "пабраціма" - сярэдняга пальца. Даны жэст ў Японіі азначає гатоўнасць абслужыць кліента, ўступіць у статэвы звязак. Джэрэла

• Е. Е. Левкиевская. Кукиш // Слов'янські старовини. Етнолінгвістічеський словник під ред. Н. І. Толстого. Т. 3. М., 1994, с. 26-27.

Спасылкі 1. Про відмінності фалічного символу

КУКІШ (ДУЛЯ)

Е. Е. Леўкіеўская

Ў кнізе: : Славянские древности. Этнолингвистический словарь под ред. Н.И.Толстого. Т. 3. М., 1994, с. 26-27. КУКІШ, дуля, - жэст, сімвалізуючы коітус і мелы абсцэнтную семантыку. Паводле правіл этыкету, кукіш з'яўляецца непрыстойным жэстам, маючым мэтай абразіць і зняважыць таго, каму яго паказваюць, а таксама гэтым спосабам выказаць крайняе непрыманне, рэзкую адмову, змяшаную з пагардай.

У магічнай практыцы кукіш, нароўні з іншымі жэстамі, якія пазначаюць коітус і геніталіі, з'яўляецца ўніверсальным засцярогам, здольным адганяць небяспеку, асабліва сурокі і нячыстую сілу. Кукіш уваходзіць у лік жэстаў, распаўсюджаных у ўсходніх і заходніх славян.

У паўднёвых славян, за выключэннем славенцаў, кукіш амаль не вядомы і асэнсоўваецца як запазычанне з усходне-славянскіх традыцый. Паўднёва-славянскімі жэстамі, сінанімічнымі кукішу, з'яўляюцца "кур" - падняты ўгару сярэдні палец, калі астатнія пальцы прыціснуты да далоні, а таксама жэст, пры якім пэндзлем левай рукі плазам удараюць у сагнутую ў локці правую руку, паднятую ўгару.

Блізкае кукішу ахавальнае значэнне маюць т. н. "рогі", ці "шыпак", - паўднёва-славянскі жэст, пры якім падняты ўгару мізінец і паказальны палец, а астатнія прыціснуты да далоні. Гэтым жэстам адганялі ад сябе мор, вампіра ці вешціцу. Кукіш - жэст, які адхіляе зглазы, псуту, а таксама нячыстую сілу. Каб абараніць сябе ці дзіця ад сурокаў, вынікала неўзаметку скласці кукіш (у.-слав).

На Палессі, каб прадухіліць псуту ткушчага палатно, гаспадыня скрозь кросны паказвала кукіш ўвайшоўшаму у хату старонняму чалавеку, а калі ён выходзіў з хаты, яна паказвала кукіш яму ўслед; часам у падобным выпадку паказвалі два кукіша праз ніты (валын.). Па славенскім вераванням, каб ніхто не ўрок працу пры збіванні масла, вынікала плюнуць у маслабойку і паказаць кукіш.

Дэманстрацыя кукіша ў ахавальных мэтах часта суправаджалася іншымі адганяючымі дзеяннямі, напрыклад, ўслед маючага "злое" вока кідалі вугаль,соль, кавалак цэглы ад печкі і г. д. У палескай традыцыі паказванне кукіша было сродкам адгону віхуры - пры яго набліжэнні складалі кукіш правай рукой; зрэшты, у некаторых выпадках існавала забарона паказваць кукіш віхуры, каб не раззлаваць яго яшчэ больш.

Пры сустрэчы з ваўком, каб адагнаць яго ад сябе, вынікала адвярнуцца, а левай рукой паказаць яму кукіш (ПА, брэст.); кукіш паказвалі і для таго, каб адагнаць сабаку (ПА, гомел.). Для агароджы сябе ад магчымага зла пры сустрэчы на дарозе з незнаёмымі людзьмі прадпісваўся больш складаны прыём (на Рус. Поўначы яго звалі сеечкай) - вынікала, павярнуўшыся задам да сустрэчных людзей, нахіліцца і паказаць ім кукіш паміж ног (з.-рус.).

Паводле палескай былічкі, кукіш адганяе нават смерць - жанчына не магла памерці, таму што паказвала кукіш прыйшэўшай за ёй Смерці, але калі расціснула рукі, адразу памерла. У ўсходніх і запходніх славян кукіш - спосаб апазнання ведзьмы і ведзьмака,а таксама іх абясшкоджванні. Кукіш ці два кукіша паказвалі ведзьме, каб яна не змагла сапсаваць чалавека (палес.) ці ўрачы дзяўчыну (п.-пал.), два кукіша паказвалі ведзьмаку, каб ён не наслаў на чалавека ікаўку(рус. архангел.).

Часта пры сустрэчы з ведзьмай ці ведзьмаком прадпісвалася паказваць кукіш таемна - у рукаве ці ў кішэні(бел.). Лічылася, што вядзьмак ці ведзьма не могуць спакойна мінуць чалавека, які склаў у кішэнях два кукіша, і абавязкова чым-небудзь выдадуць сябе, напрыклад,пачаўшы лаяць ці задзірацца з гэтым чалавекам (укр.).

У іншым выпадку, каб апазнаць ведзьму, вынікала напярэдадні нядзелі пайсці да хаты меркаванай ведзьмы, стаць спіной да глухой сцяны, павярнуць назад галаву, плюнуць, падзьмуць і паказаць кукіш у бок сцяны. На наступную раніцу ведзьма прыйдзе да гэтага чалавека і спытае яго, навошта ён паказваў ёй кукіш (укр.).

Часта дэманстрацыя кукіша крыніцы небяспекі суправаджалася прысудам тыпу:"На табе, штоб да пары, ды ідзі" (ПА,ров.); "Ражон табе ў горла, дзяркач у зубы, соль у вочы" (ПДМ:141). На Палессі, паказваючы кукіш віхуры, казалі: "Вось табе й дуля, куды дуля, туды і ты" (ПА, Жытомір.), ці: "Віхор, віхор, на табе дулю"(ПА, гомел.).

Прысуд са згадваннем кукіша мог замяняць адпаведны жэст у ахавальных мэтах. Напрыклад, каб прадухіліць т. н. "зное" (хвароба дзіцяці,якая ўзнікае пры сустрэчы дзяцей аднаго ўзросту), выносячы дзіця на вуліцу, маці казала: "А зноў Бог панёс, а мацерам дуля пад нос" (ПА, гомел.). Маецца адно палескае сведчанне аб тым, што кукіш мог быць не толькі жэстам, але і адмыслова зробленым кудменем, выразаным з дрэва і прымацаваным да ткацкага станка, каб абараніць палатно ад зглазу (ПА, брэс.).

У медыцынскай практыцы вочную хваробу "ячмень" лячылі, падносячы к воку кукіш (у.-слав.) і прамаўляючы:

"Вочны кукіш, на табе дулю"

ці:

"Ячмень, ячмень, на табе дулю, 

Што жадаеш, то купіш, 

Купі сабе тапарок, 

Сячы сябе папярок".

Пасля чаго на вока плявалі (рус., СМ2:271). Часам гэта рабіў сам хворы, часам нечакана паднесці кукіш да вока хворага павінен быў старонні. Кукіш згадваецца ў некаторых фальклорных тэкстах. Напрыклад, у палескіх вяснянках гаворыцца, што вясна прынесла "Дзеўкам цыбулі, а хлопцам па дулі" (ПА).

Літ.: Байбурин А. К., Топорков А. Л. У истоков этикета. Этнографические очерки. Л., 1990; РСев 1992:119; ЖТК:288,461; Зеч.МБ: 148; Чаjк.СД 5:223; Möd.LMS:411.