КОТ, КОТКА

У міфалагічных уяўленнях беларусаў жывёла, звязаная з “нячыстай сілай”. Лічылася, што чорт можа набываць выгляд чорнага К., у прыватнасці, ратуючыся ад Перуна. Адсюль шырока распаўсюджаны звычай выганяць К. з хаты падчас навальніцы, іначай Бог (Ілля), палюючы на чорта, мог спаліць перуном хату.

У літоўскай міфалогіі К. выступае супраць Пяркунаса, у латышскай чорны чорт з каровінымі рогамі пры сустрэчы з маланкай увасабляецца ў чорнага К. Звязаны К. і з Вадзяніком: дзеля залагоджвання духа вады на вадзяных млынах адмыслова трымалі чорнага К. і пеўня. На Палессі запісана этыялагічнае паданне пра паходжанне К.

Згодна з легендай, чорт, задумаўшы спакусіць Еву і абярнуўшыся ў мыш, накіраваўся да яе на востраў, але Прасвятая Дзева, убачыўшы гэта, скінула долу сваю рукавічку, з якое і ўтварыўся К., які тут жа ўхапіў чорта-мыш. На Віцебшчыне яшчэ ў 40-х гг. XIX ст. захоўваліся звесткі пра кашэчага караля – Варгіна. Уяўлялі яго ў абліччы вялізнага чорнага К.

Існавала павер’е, што ад вуркатання К. у галаве чалавека заводзіцца жамяра. У Заходняй Беларусі лічылі, што кожны К. ад нараджэння мае намер задушыць чалавека ў сне. Каб унікнуць падобнага, трэба было адсекчы яму хвост, дзе і месціцца кашэчая злосць. Сёння самыя вядомыя павер’і пра ўвасабленне ў котцы чорта ці ведзьмы (“Як чараўніцу везлі хаваць, , за труной услед ішло многа вясковых катоў, аж у магілу за ёй лезлі” – запіс з Лепельскага р-на).

Адсюль успрыманне сустрэчы з чорным К. як знака бяды. Так, калі чорны К. перабяжыць дарогу маладым, што едуць да вянца, то жыццё ў іх будзе цяжкім. Існавала забарона трымаць К., калі ў доме памірае чалавек, каб на яго не перайшла душа памерлага. Магчыма, падобным уяўленням папярэднічала стаўленне да коткі як увасаблення душы (параўн. паведамленні кшталту “душа ў час сну скідаецца ў чорнага ката”, “душа чарадзея выскоквае з хаты кошкай” ды інш.).

Пагроза чалавеку з боку К. выяўляецца ў яго здольнасці сурочыць (“урокі кашэчыя”) і навесці псоту. У шэрагу выпадкаў не дазвалялі К. спаць з дзіцём, бо ад вуркатання ў галаве дзіцяці маглі завесціся жабы. З іншага боку, К. мог “падарыць” немаўляці моцны і добры сон (параўн. спяваць ката “спяваць калыханку”).

Дзеля гэтага найперш у калыску клалі чорнага К. і закалыхвалі, пакуль ён не “запяець курлы” і не “заплюсніць вочы”. Але пасля гэтага К. выганялі з хаты. Шэраг вераванняў беларусаў сцвярджае судачыненне К. з Дамавіком: “якой поўсці прыжывецца К. у хаце, такой і жывёлу трымай”, г. зн. яе прыме Дамавік; К. першага пускалі ў новую хату, няшчасце прадвяшчала тое, калі К. сыходзіў з хаты, ды інш. Котка, што пакацілася на гарышчы, прадказвала гэтаму дому хуткае вяселле.

Негатыўнае значэнне К. у народных вераваннях адлюстравана і ў розных прыкметах. Калі К. ляжыць на стале ці ў куце, то трэба чакаць смерці гаспадара. К. у сне азначаў сварку, прыкрасць, ашуканства (параўн. прымаўку:”Кінуць ката ў хату”, г. зн. справакаваць у хаце сварку). Верылі, што К. качаецца на кепскае надвор’е, дзярэ кіпцюрамі – на моцны вецер.

На сувязь К. з іншасветам паказваюць і прыкметы на прыезд гасцей. Так, калі К. “хвост задзерэ да ліжэцца, госці будуць. Як хвоста на покуць покладзе – будуць госці. Кот мыецца – госці, як у дзверы ногу задзерэ, то ўежжаюць”. Аднак вобраз К. у казачным фальклоры беларусаў, як правіла, мае станоўчую характарыстыку.

К. выступае як хітрая, увішная і кемлівая жывёла, верная свайму гаспадару, і дапамагае яму ў крытычныя моманты жыцця. Напрыклад, казачны герой (пераможца пачвары Іван Папялоў) ператвараецца ў чорнага К. На пачатку XX ст. на Меншчыне і Вілейшчыне яшчэ была распаўсюджана гульня пад назвай “пячы ката”, якую можна лічыць рэліктам колішняга ахвярапрынашэння К.

Гульня палягала ў тым, што пяклі з цеста крэндзель ці каравай у выглядзе К. і падвешвалі яго да столі ў хаце. К. раскачваўся пад столлю, а ўдзельнікі гульні лавілі яго. Потым К. разразалі і дзялілі паміж сабою. Кожны з’ядаў сваю долю. У магічнай практыцы беларускіх вядзьмарак і знахарак шырока выкарыстоўвалася кашэчая печань.

Так, ведзьмы, змешваючы з пэўнымі зборамі зёлак кашэчую печань і сэрца лісіцы, гатавалі чароўную вадкасць, якая надавала ім маладосць або незвычайную прыгажосць, а таксама рабіла іх нагэтулькі лёгкімі, што яны свабодна маглі лётаць па ветры, у тым ліку і на свае рэгулярныя шабашы.

У беларускім фальклоры ёсць сюжэт, які ў тэрыяморфным кодзе апісвае ўзнікненне семіятычных апазіцый сабакі і К. і К. і мышы. Згодна з ім, даўней сабакі, К. і мышы жылі ў поўнай згодзе, а пасля таго як К. (котка) не ўпільнаваў паперы, у якіх былі запісаны ганаровыя правы сабакі, і мышы пагрызлі іх, пачалося варагаванне сабак з К., а К. з мышамі (казкі “Сабакі, кошка і мышы”, “Сабачыя паперы” ды інш.).

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/2732