КАЗУРКІ

А.В.Гура

Казуркі - хтанічныя істоты, успрыманыя як паскуддзе (акрамя пчалы і багоўкі) і таму яны падвяргаюцца рытуальнаму выгнанню (гл. Гады). Для Казурак характэрна сімвалічная суаднесенасць са скатом. У сімволіцы мурашак, блох, вошаў, блашчыц, мух, пчол істотную ролю адыгрывае прыкмета множнасці.

З гадамі (змеямі, вужамі) Казурак родніць д'ябальская прырода (д'ябал стварыў мух, вос, шэршняў, чмялёў), атрутнасць (матылька, павука, мядзведкі і інш.), выкарыстанне ў абрадах выклікання дажджу (вошы, блыхі, павука, мядзведкі, мурашак).

Па ўкраінскім павер'і, мошкі, камары, мухі завяліся з попелу; паводле паўднёваславянскіх легенд, блохі, мухі і камары адбыліся з іскраў ад змяінага удару хвастом па вуглях, блохі - са жмені зямлі, з праху ці попелу змяі, вошы - з пылу, попелу, з крыві змяі.

Ва ўсіх славян распаўсюджаны ўяўленні пра Казурак як выяву душы: у выглядзе мухі, матылька, мурашкі, жучка душа пакідае цела чалавека падчас сну, асабліва ведзьмы, у выглядзе мухі ці матылька яна вылятае з паміраючага і наведвае родную хату пасля смерці, светлячкоў успрымаюць як душы людзей, з душамі жывых чальцоў сям'і атаясамляюць зімуючых у хаце мух.

Разнастайныя рытуальна-магічныя спосабы выдалення Казурак ва ўсходніх славян. Часта злоўленага прусака хавалі, лічачы, што астатнія пойдуць за ім следам. Саджалі яго ў лапаць ці клалі ў "труну" з рэпы ці арэхавай шкарлупіны і везлі на нітачцы на могілкі, там закопвалі і ставілі крыжык.

Часам прывязвалі прусака ніткай за лапку і цягнулі на могілкі, калі туды везлі нябожчыка. Па шляху галасілі: "Забяры, галубчык, усіх сваіх брацікаў, сястрычак ды маю хату мне ачысці". Прусака кідалі ў магілу, калі ў яе апускалі нябожчыка. Блашчыц справаджвалі на "той свет", падкладаючы ў труну нябожчыку і прыгаворваючы: "Куды труна, туды блашчыца" .

Разгульвалі пахаванні блыхі з мухай, пасаджаных у агурок: прыбіраліся папом, кадзілі смалой, галасілі, стукалі ў косы, малюючы калакольны звон, усёй вёскай выпраўляючы "мерцвякоў" на могілкі. Закопваючы блыху, галасілі: "Скакуха блошка, падхілі ножкі, перастань скакаць, пара класціся паміраць" .

У некаторых месцах прусака ўсёй сям'ёй валаклі з хаты на нітцы праз плячо і падганялі лазінай: "Не йдзе, пойдзе… Вухнем!" Цягнулі за нітачку праз дарогу пад спеў вясельнай песні пра тое, як вязуць нявесту з багатым пасагам у новую хату.

У дзень св. Цімафея Прускага (10. VI) вывалакалі на двор у лапце пару прусакоў і секлі лапаць з пагрозай: "Прыбірайцеся, прусакі, не то паб'юць вас мужыкі!" Выносілі на каромысле двух прусакоў да ракі, прыгаворваючы: "Пайшлі, паехалі, жывыя нябожчыкі" , а затым кідалі ў ваду.

Часам прусакоў кідалі ўслед выганяемаму статку, верачы, што ўсе прусакі сыдуць за статкам у поле. Ад Казурак пазбаўляліся таксама шляхам перадачы ці падкідання каму-небудзь.

Неўзаметку прыносілі прусакоў суседзям, у сенцах чыталі замову: "Сорак прусакоў, сорак першы прусак - уся зграя іх, ідзіце да суседа вось такога, а ў нашай хаце каб не чуваць, не відаць - духу не было. Амэн, амэн, амэн" .

Блашчыц кідалі святару ў спіну са словамі: "Куды поп, туды і блашчыца" , употай клалі яму ў шапку ці пад сядло каня, кажучы: "Папы, папы, вазьміце нашы блашчыцы" . У запускі Каляднага паста адна жанчына абягала вакол хаты конна на качарзе і стукала ў дзверы, а другая выходзіла да яе конна на памяле.

Першая пытала: "Чым загавелісь?" - "Хлебам-соллю". - "А блашчыцы чым загавелісь?" - "Блашчыца блашчыцу з'ела". На Новы год адкрывалі насцеж дзверы і выганялі з хаты прусакоў старым венікам: прасілі іх ісці пакалядаваць да суседзяў. Цвыркуноў адсылалі "да месяца на вяселле", раз'язджаючы па хаце конна на кульбе з распушчанымі валасамі.

Мух выганялі па канчатку жніва, высылаючы на нябёсы за снегам: "Чорныя мухі з хаты, белыя ў хату". Ад прусакоў пазбаўляліся толькі "бяскроўным" спосабам.

Біць і душыць іх, асабліва чорных, лічылася грахом, паколькі чорныя прусакі ў хаце прадвесцяць багацце і шчасце. Іх нават прыносілі з сабой пры пераездзе ў новую хату і прыкормлівалі па вялікіх святах, бо верылі, што дзякуючы чорным прусакам лепш будзе весціся быдла.

Калі прусакі пакідалі хату самі, лічылі гэта прадвесцем пажару ці смерці каго-небудзь з сямейнікаў. Роля хатняга заступніка прыпісвалася і іншым Казуркам .

У Палессе вераць, што павук прыносіць у хату багацце і дабрабыт, завуць яго "гаспадаром". У палякаў забаранялася забіваць павукоў у хляве, інакш скаціна будзе сохнуць.

Па павер'ях чэхаў, палякаў, украінцаў, прысутнасць у хаце стракочучага цвыркуна абяцае шчасце і грошы. Добрай прыметай лічылі таксама з'яўленне ў хаце мурашак.

Літ.: Гура А.В. Символика животных в славянской народной традиции. М., 1991. С. 416-526;

Терновская О.А. К описанию народных славянских представлений, связанных с насекомыми. Одна система ритуалов изведения домашних насекомых // Славянский и балканский фольклор. М., 1981. С. 139-159;

Терновская О.А. Ведовство у славян. П. Бзык (мухи в голове) // Славянский и балканский фольклор. М., 1984. С. 118-130.