БЫК
Н.І. Талсты
Бык - у народнай традыцыі асоба ўшанаваная жывёла, увасабленне сілы; ахвярная жывёла. У паўднёваславянскай касмалогіі бык (часам тур ці вол) - апора зямлі. У Сербіі меркавалі, што зямля трымаецца на чатырох быках - чорным (на захадзе), сівым, буланым (на поўдні), белым (на поўначы) і чырвоным (на ўсходзе). Быкі, стоячы ў густой жоўтай вадзе, п'юць яе і ёю насычаюцца, але яны старэюць і слабеюць і аднойчы ў іх падкосяцца ногі, тады зямля дасць расколіны, жоўтая вада пракрадзецца ў іх, і будзе сусветны патоп.
Падобныя вераванні вядомы алтайскім, мусульманскім, старажытнаіндыйскай традыцыям. Бык як ахвярная жывёла вядомы на Рускай Поўначы, у Ніжагародскай, Пензенскай і Арлоўскай губернях. Збіраючы ў свята: (Іллін дзень ці інш.) мужчынскую жывёлагадоўчую братчыну (баль), заколвалі быка, які выкормліваўся ўсёй абшчынай, з'ядалі яго ці раздавалі яго мяса і захоўвалі косткі, якія нібы прыносілі поспех.
Аланецкія паляўнічыя і рыбаловы верылі, што костка "іллінскага" (г.зн. зарэзанага для сакральнай трапезы ў Іллін дзень) быка патройвае здабычу. Тыя ж аланецкія мужыкі імкнуліся на балі захапіць кавалак бычынага мяса з косткай, "каб захапіць шчасце", бо з тым, хто мае Іллінскую костку, заўсёды прарок Ілля. Ахвярны бык "чырвонага колеру" забяспечвае (праз прарока Іллю) яснае надвор'е падчас жніва і сенажаці. На Арлоўшчыне косці "аброшнага" ("абяцанага") быка пасля братчыны закопвалі ў хляве, "каб не перавадзілася скаціна ў хаце".
У сёлах вакол Кірыла-Белазерскага манастыра таксама прыносілі ў ахвяру "абяцанага" быка: на храмавае свята (Ражство Багародзіцы - 8. IX) у дзядзінца заколвалі быка, варылі яго мяса і давалі гэта мяса жабракам, а астатнюю "абяцаную" скаціну прадавалі мяснікам, выгандлеваныя грошы ішлі ў карысць царквы. У той жа дзень, па паданні, прыходзілі перш да царквы алені і прыляталі качкі, а з Вешчвозера выходзілі адмысловай пароды быкі. У Кастрамскім краі пры хваробах і мору скаціны ўладкоўвалі "Мікольшчыну" ("звалі Вялікага Міколу").
Для гэтага "абяцалі" нованароджанага бычка гадаваць да трох гадоў, каб затым закалоць яго да свята зімовага Міколы і зладзіць абед на ўсю вёску. На Ніжагародчыне абедзенны баль - "Мікольшчына" - з паглынаннем трохгадовага быка прыходзіцца на мясаед, глухую восень ці раннюю вясну. Ва ўсходняй Сербіі ў Іллін дзень рэзалі быка, варылі яго ў вялікім катле і з'ядалі усім сялом разам на месцы "Пяцікладзенці", дзе было пяць святых ключоў-студняў. У іх людзі мыліся па пятніцах і ўваскрэсенням і пакідалі там грошы, на якія і купляўся бык. У той жа дзень у Вялесе (Македонія) на "чыншавым" месцы збіраліся жыхары некалькіх сёлаў і пасля агульнай малітвы варылі мяса быка.
Балгары ў панядзелак, напярэдні дня св. Параскевы Пятніцы (14.X), пасярод сяла заколвалі быка, варылі мяса і з'ядалі за агульнай трапезай. У Польшчы бык выступае як цэнтральны персанаж траецкіх абрадаў. У Мазовіі яго пакрывалі старой сеткай і прыбіралі кветкамі і галінкамі, вешалі на рогі вянок з галін бярозы і гналі наперадзе статка; або на быка саджалі пудзіла "рыцара" з альховай кары і затым скідалі яго далоў, завучы гэты абрад валовым вяселлем.
У Куявіі бык, пакрыты гунькай, з кветкамі на рагах удзельнічаў ва ўрачыстым шэсці ў суправаджэнні дзюжыны пастухоў, дзюжыны дзяўчат з кветкамі і музыкай, якіх сустракала ўся вёска. У славянскіх мясцовых паданнях вядомыя духі - ахоўнікі ключоў, крыніц, студняў і азёр, з'яўляюцца ў выглядзе быка. Сербы ў Метахіі апавядалі, што ў с. Црна Врана на Падрыме з глыбокай крыніцы выходзіў вялікі бык і нападаў на сельскіх валоў.
Тады хтосьці з сялян выкаваў жалезныя наканечнікі, умацаваў іх на рагах свайго вала, і вол забадаў быка, пасля чаго крыніца перасохла на дзесяць гадоў. Сербы верылі, што бык ахоўвае скарбы, прытым, "каб выкапаць скарб, трэба прынесці ў ахвяру свайго быка і зарэзаць яго на месцы закапанага скарба". У Заходняй Украіне запісана былічка пра палевіка, які ахоўваў крыніцу, у выглядзе лятучага Быка, які то блукаў каля ключа, то знікаў.
Бык - упадабаны персанаж каляднага і масленічнага пераапранання. У Кастрамскім краі была вядомая калядная гульня ў быка. Хлопец, трымаючы гаршок на вілках (рогі), прыходзіў у хату, мукаў каля дзевак і махаў галавой, як бык. Яго "прадавалі" і, калі змаўляліся пра кошт, хтосьці з натоўпу "забіваў быка" - біў па гаршку, разбіваючы яго, і хлопец, які адлюстроўваў быка, уцякаў прэч з хаты, а іншыя хлопцы білі загадзя прыгатаванымі саламянымі джгутамі дзевак, пытаючы: "З кім быка ела?"
Па балгарскіх уяўленнях, бык недасягальны для нячыстай сілы, нароўні з ваўком і мядзведзем. З іншага боку, "нячысты" сам мог з'яўляцца ў абліччы быка, па павер'ях сербаў - лужычан (статкі чорных быкоў, бычкі - цяляты), украінцаў (два б'юшчыхчыся бычка, бычок - "скацінка лесавога бога", бык - палевік і г. д.). Першая хмара перламутравага адліву, якая прадвесціла навальніцу і град, у Валагоцкім краі завецца бык.
У тлумачэннях сноў: чорны бык - немінучая небяспека, белы бык - хвароба, знямога (рус.). Найстаражытная вестка пра ахвярны бык прыналежыць Пракопу Кесарыйскаму (6 ст.). Ён паведаміў, што славяне верылі ў вярхоўнага бога грамабоя, у ахвяру яму прыносілі быка і іншых святых жывёл. Бык у славянскіх загадках - гэта месяц, сонца, дзень і ноч, неба і зямля (рус. "Два быка бадуцца - разам не сыдуцца"), столь і падлога, агонь і гаршок (беларус. "Рыжы бык ды чорнага лiжа") і інш.
Крыніца: http://pagan.ru/slowar/b/byk0.php
БЫК
Бык - Звер Сварогаў. Бык - вол, віл, бугай. Калі карова - гэта ў першую чаргу дойная жывёла, то бык выкарыстоўваўся галоўным чынам для ворных прац. Адгэтуль і падзел іх міфалагічных выяў. Бык - увасабленне грубай і ўпартай прыроднай сілы, юрлівасці, рашучасці, лютасці, якую, зрэшты, можна ўтаймаваць, што і зрабілі, апетыя ў легендах, першыя земляробы.
Нашы продкі верылі, што богі самі аралі на нябесных быках і навучылі людзей апрацоўваць зямлю. Нізкае бычынае мыканне спарадзіла нямала параўнанняў і паэтычных метафар. Гэта і гудзенне пчол (бучэл, па старым) і вуркатанне вады каля глыбокай затокі (жлукціла) і шчыльныя пераднавальнічныя хмары (бычкі) і крык бугая (вадзянога быка) у начной імзе.
Бык злучаўся з ворнымі працамі, з адраджэннем, з прыбыткам і прыростам. Шматлікія народы свету ўшаноўвалі залатому цяльцу - увасабленню зямной выгады, багацця. Яры тур - выява надыходзячай вясны, увасабленне напорыстага жыватворчага воднага струменя і агністага дыхання, які змятае на шляху рэшткі зімовай брыдоты.
Бычынае вока параўноўвалася з азёрамі, якія маюць круглявую форму і крыніцамі. Быка славілі ў вясновае свята Турыцы і ў Каляды. Старажытнейшы звычай абвяшчаў, што гаспадар меў права на такі надзел, які мог заараць за адзін дзень.
У казцы Дабрыня агароджвае рускія землі ад качэўнікаў, праараўшы глыбокую разору на агнядышным Змею, замацаваўшы такім чынам святыя межы. Час быка - сярэдзіна вясны. Колеры - руды, залаты, сіні, чырвоны Прыказкі і прыметы: - Хоп быка за рага - ан вілы ў руках - Багаты, што бык рагаты: у цесныя вароты не ўлезе
Крыніца: http://russianmyth.ru/byk/
|