АКОЎСКІ ЛЕС

Аляксей Дзермант

Вялізарны лясны масіў, вядомы як Акоўскі лес, рэшткі якога засталіся і сёння на паўночна-ўсходняй ускраіне беларускага этналінгвістычнага арэалу, складаў значную частку даўняй Крывіі. Першую згадку пра яго, што адразу ж звяртае ўвагу на адмысловую лакалізацыю лесу, знаходзім ужо ў «Аповесці мінулых часоў»: «Днепръ бо потече из Оковьскаго леса, и потечеть на полъдне, а Двина ис того же леса потечет, а идеть на полунощье и внидеть в море Варяжьское. Ис того же леса потече Волга на въстокъ»[1].

Акоўскі лес, размешчаны на вытоках трох вялікіх еўрапейскіх рэк, Дняпра, Дзвіны ды Волгі, знаходзіцца ў асяродку г. зв. Вялікага водападзелу Усходняй Еўропы, які, у сваю чаргу, уваходзіць у Галоўны водападзел Еўропы[2]. Ніводзін з водападзелаў еўрапейскіх рэк не можа параўнацца з водападзелам Волгі, Дняпра і Дзвіны ні паводле агульнай працягласці трох галоўных рэк, ні паводле агульнай плошчы вадазбору.

Вялікі водападзел на Валдайскім узвышшы ў якасці прыроднай, гістарычна-культурнай ды этнагеаграфічнай тэрыторыі — вузла, што лучыць вялікія прасторы на поўначы, поўдні, захадзе і ўсходзе, — уважаецца спецыялістамі за ўнікальны не толькі ў еўрапейскім, але і ў кантынентальным еўразійскім ды нават планетарным маштабе[3].

Зважаючы на гэткую адметную лакалізацыю ды ранейшыя спробы вывучэння, трэба ўсё ж прызнаць, што Акоўскі лес застаецца збольшага terraincognita. Той, хто звяртаецца да тэмы Акоўскага лесу, найчасцей згадвае фінскую этымалогію яго назову. Мяркуецца, што дзеля размяшчэння лесу на Вялікім водападзеле азначэнне «Акоўскі» ўзыходзіць да фін. jokki ‘рака’ і, адпаведна, пачатковае найменне трэба было б разумець як ‘лес рэкаў’[4].

Гэтая версія мае на ўвазе тое, што абарыгенамі лесу былі фінскія плямёны, ад якіх ён і атрымаў сваё імя, што пазней трапіла ў старарускія крыніцы. Сапраўды, нельга адмаўляць магчымай прысутнасці фінскага насельніцтва ў паўночнай частцы лесу, аднак пры гэтым нельга забывацца і на іншых аўтахтонаў гэтага краю — балтаў, якія жылі (і, відаць, пераважалі) там з найдаўнейшых часоў[5].

Аналіз назоваў водных аб’ектаў паказвае, што суцэльны абшар балцкай гідраніміі Верхняга Падняпроўя пераходзіць у басейн Дзвіны, тады як фінская гідранімія займае тут перыферыйнае становішча[6]. Балцкая водная наменклатура прадстаўленая ў значнай колькасці і ў вярхоўях Волгі[7]. Гэтыя факты дазваляюць разглядаць як прыярытэтную менавіта балцкую этымалогію наймення Акоўскага лесу.

Балцкае вытлумачэнне нядаўна прапанаваў лінгвіст А. Трубачоў[8]. Паводле яго, Оковьскыи лѣсъ — гэта, скарэй за ўсё, адаптацыя (пазычанне) мясцовага субстратнага балцкага выразу *Akū(n) medjas ‘крынічны лес’, што карэлюецца з літ. akis ‘вока; чыстая крыніца ў зарослым балоце’, лат.aka ‘крыніца, студня’. А. Трубачоў мяркуе, што прапанаваная этымалогія найлепшым чынам стасуецца з прыроднымі асаблівасцямі гэтага лесу, добра ўпісваючыся ў балцкі гідранімічны фон наваколля і адпавядаючы такім гідронімам, як, напрыклад, Ака,Akių ežerėlis ‘крынічнае азярцо’ ды інш. [9]

Гіпотэза А. Трубачова, звязаная перадусім з прыродным, «водна-крынічным» фактарам намінацыі лесу, выглядае досыць пераканаўча, хоць не можа ўважацца за адзіную магчымую. Спецыяльнай увагі патрабуе і культурны чыннік, які мог бы дазволіць адкрыць іншыя далягляды не толькі ў этымалогіі, але і ў вывучэнні этнагеаграфічнага кантэксту Акоўскага лесу. Вельмі перспектыўны тут, на наш погляд, зварот да тэмы сакральнай геаграфіі ды міфалагічнай тыпалогіі прасторы.

Рэч у тым, што пры вывучэнні працэсу славянізацыі тутэйшых балтаў было зробленае вельмі цікавае назіранне: «У сувязі з культам вытокаў рэк, узгоркаў, а таксама магчыма па іншых прычынах Галоўны Еўрапейскі водападзел быў зонай найбольшага распаўсюджвання паганскіх свяцілішчаў, пражывання святароў, своеасаблівай сакральнай тэрыторыяй, куды маглі сцякацца паломнікі з усяго балцкага абшару»[10]. Ёсць пэўныя сведчанні таго, што вытокі рэк у беларускай дахрысціянскай традыцыі нярэдка сакралізаваліся[11].

Сакралізацыя вярхоўяў рэк у нашым краі — пашыраная з’ява; прыкладам, у басейне Сожу гарадзішчы-свяцілішчы размяшчаліся менавіта ў верхніх цячэннях рэк[12], гэтаксама як і ў землях смаленскіх крывічоў[13]. Беспасярэдне з вытокамі Дняпра і Дзвіны звязанае паданне пра паходжанне беларусаў ды іх міфалагічнага першапродка Белаполя[14], вобраз і імя якога (пры сувязі ў індаеўрапейскай сімволіцы белага колеру са святарамі) адпавядаюць персанажу з сакральным статусам[15].

Даследнікі ўжо адзначалі вельмі архаічны характар беларускага этнагенетычнага міфу ды яго дзейных асобаў[16]. Гэта пацвярджаецца і матывам міфу пра тое, як Белаполь, злавіўшы дзвюх птушак (адну з паўднёвага мора, другую з заходняга), а пасля пусціўшы, нацкаваў на іх сваіх паляўнічых сабакаў Стаўры і Гаўры. Кожная птушка паляцела ў свой бок, а за імі імкліва пабеглі сабакі, а па слядах тых сабакаў пацяклі рэкі — Дзвіна і Дняпро.

Матэрыялы старагрэцкай і ведыйскай міфалогіяў дазваляюць рэканструяваць праіндаеўрапейскія ўяўленні пра нябесныя рэкі, што параўноўваюцца з птушкамі ды могуць атаесамляцца з вялікімі ўсходнееўрапейскімі рэкамі, у цячэнні якіх магла знаходзіцца прарадзіма індаеўрапейцаў[17]. Беларускае паданне дакладна адпавядае гэтым уяўленням, а яго канкрэтная «прывязка» да вытокаў Дняпра і Дзвіны дазваляе бачыць у ім міфічна-геаграфічную аснову сюжэту, які індаеўрапейцы пашыралі пры сваім рассяленні.

Да вытокаў рэк мае дачыненне міфічна-паэтычнае асэнсаванне шэрагу іншых тапаграфічных аб’ектаў. Згадайма старарымскую легенду пра возера, звязанае са святым горным лесам Alba (лац. ‘белы’), якая ўзыходзіць да агульнаіндаеўрапейскага падання пра возера, дзе схаваны зіхоткі скарб ды з якога выцякаюць усе рэкі свету[18]. У сувязі з гэтым паданнем цікава адзначыць, што, з аднаго боку, заходнееўрапейскія картографы, пачынаючы прынамсі з Каталонскай карты 1375 г., лічылі, нібы Волга, Дняпро і Дзвіна пачынаюцца з аднаго возера, якое часта называлі Белым, блытаючы яго з Белым воз., з якога, як меркавалася, бярэ пачатак Волга (насамрэч адтуль выцякае яе левы прыток Шаксна)[19], а, з другога боку, менавіта ў беларускім арэале надзвычай пашыраныя вельмі архаічныя легенды пра чароўнае паходжанне азёраў.

Гэтаксама ў індаеўрапейскіх міфалогіях прадстаўлены вобраз гары (Залатой гары), што сімвалічна ўвасабляе сакральны цэнтр і вось сусвету, з якой сцякаюць усе рэкі: Рыпейскія горы грэкаў, індыйская «залатая Мэру», іранская Хара Берэзайці. І на Беларусі, да прыкладу, побач з сакралізаванымі ўзвышшамі часта можна сустрэць «святыя крыніцы» (параўн. Святую гару ля в. Стралкі Верхнядзвінскага р-ну, на якой знаходзілася «святая крыніца» з гаючаю вадою, а таксама расла вялікая сасна, якая была эпіцэнтрам купальскага абраду[20]).

Зацемім, дарэчы, што ў кантэксце «асноўнага» міфу індаеўрапейцаў «гара» і «лес» у пэўным сэнсе могуць уважацца за раўназначныя элементы[21]. У антычнай традыцыі, якую пазней перанялі многія сярэднявечныя заходнееўрапейскія географы ды картографы, панавала меркаванне, што вытокі Барысфену (Дняпра), Рудону (Дзвіны), Ра (Волгі), Танаісу (Дону) губляюцца ў вялікіх Рыпейскіх, Гіпербарэйскіх або Алаундскіх горах[22].

Пачатковыя антычныя веды пра вытокі ўсходнееўрапейскіх рэк з паўночных гораў або азёраў узыходзяць да геаграфічных уяўленняў яшчэ янійскага перыяду (VI — IV стст. да н. э.), у аснове якіх захоўвалася міфалагема «Залатога веку»[23]. З тых жа часоў Рыпейскія горы традыцыйна ўважаліся за падзел басейнаў Чорнага і Балтыйскага мораў ды на шмат якіх картах нават XVI ст. падзялялі вадазборы Дняпра, Дзвіны і Нёмну[24]. З гары, пры якой знаходзіцца Дрэва Сусвету ды возера (мора), бярэ пачатак вялікая рака арыяў Rasā («Рыгведа»), або Rañhā («Авеста»).

Гэтую раку, вядомую старавечным еўрапейскім географам як Ра, В. Абаеў ідэнтыфікуе з Волгаю[25]. На Беларусі вобраз Залатой гары адбіўся ў шматлікіх мясцовых назовах, параўн.: Райскія горы — узгор’е між Неўлем і Себежам, што падзяляе басейны Дзвіны і Вялікай[26]. Зацемім, між усяго, што гэтыя горы як частка Вялікага водападзелу знаходзяцца блізка з Акоўскім лесам.

Маем і іншыя звесткі: арабскі падарожнік аль-Харэзмі (IX ст.) паведамляў пра раку Др’ус (Данапрус?), што пачынаецца з гары Рус («Джабал Рус»), з чым супастаўляецца пазнейшае сведчанне «Худуд ал-Алам» (Х ст.) пра «гару Рус» («Кух-э Рус») на поўначы ад волжскіх булгараў ды паведамленне Канстанціна Парфірагенета (Х ст.) пра «горы», дзе жывуць крывітэйны, які плацілі даніну русі[27].

На думку літоўскага даследніка А. Сейбуціса, рэальным прататыпам паўночных гор антычных і сярэднявечных географаў, святых гор індаіранскіх міфаў (Мэру, Хара Берэзайці) дый агулам вобразу «Залатой гары» былі вяршыні апошняга ледавіка, вакол якіх па меры таяння і распаду на глыбы фармаваліся прыледавіковыя вадаёмы[28]. Прыледавіковыя вадаёмы на Рускай раўніне далі пачатак шмат якім азёрам, а таксама служылі вытокамі водных плыняў, з якіх пазней сфармаваліся рэчышчы Волгі, Дняпра і Дзвіны.

Імаверная сувязь сімвалічных вобразаў святога цэнтру сусвету — гары, дрэва (лесу), возера, крыніцы з Вялікім водападзелам, а таксама іх магчымая палеагеаграфічная інтэрпрэтацыя могуць сведчыць на карысць таго, што ўсё гэта папраўдзе акрэслівала адмысловы сакральны статус тутэйшай зямлі[29]. Аўтарытэтныя спецыялісты звярнулі ўвагу і на незвычайны характар археалагічных культур жалезнага веку на тэрыторыі Верхняга Падняпроўя і Падзвіння: штрыхаванай керамікі, дняпроўска-дзвінскай ды банцараўскай.

Гэта выяўляецца між іншым у сціпласці матэрыяльнай культуры, адсутнасці пахавальных помнікаў (у першых дзвюх), кансерватыўна-патрыярхальным ладзе жыцця насельніцтва. Гэткае археалагічнае аблічча рэзка кантрастуе з больш яскравым, эфектным і дынамічным светам навакольных народаў Цэнтральнай Еўропы або еўразійскіх стэпаў ды дае падставы меркаваць, што носьбіты гэтых культур былі нібы «нейкімі іншымі балтамі, якія розняцца паводле сваіх псіхалагічных установак і, адпаведна, паводле структуры культуры, ад сваіх больш заходніх сукрэвічаў»[30].

Дз. Мачынскі падмацоўвае гэтую тэзу назіраннем пра мінімальную прысутнасць прычарнаморскіх імпартных рэчаў у вышнявінах Дняпра і Дзвіны. На ягоную думку, гэта можа тлумачыцца тым, што кансерватыўная і надзвычай трывалая дняпроўска-дзвінская (пазней — банцараўска-тушамлянская) этнакультурная супольнасць не прапускала праз сваю тэрыторыю замежных гандляроў, паслоў і перасяленцаў[31].

Гэтае назіранне добра карэлюецца з паведамленнем арабскага аўтара аль-Балхі (каля 920 г.) пра загадкавую краіну Артанію, насельнікі якой забівалі кожнага чужынца, што падарожнічаў па іх зямлі, ды нікому не дазвалялі да сябе трапіць, і якая можа лакалізавацца ў Верхнім Падняпроўі[32]. З нашага гледзішча, усе гэтыя факты апроч этнічнай могуць мець сацыякультурную інтэрпрэтацыю. Як вядома, арыентацыяй перадусім на духоўныя, а не на матэрыяльныя каштоўнасці, аскетызмам, кансерватыўнай свядомасцю і замкнёнасцю характарызаваўся ў традыцыйным індаеўрапейскім грамадстве стан святароў[33].

Маючы на ўвазе сакральны кантэкст абшару Верхняга Падняпроўя і Падзвіння, дазволім сабе выказаць меркаванне, што пералічаныя рысы маглі ў нейкай ступені адпавядаць ментальным асаблівасцям ды культурнай апрычонасці насельнікаў гэтага краю. У такой перспектыве супрацьдзеянне, якое, відаць, аказвалася пранікненню чужынцаў на гэтую зямлю, можна супаставіць з дахрысціянскім ушанаваннем святых мясцінаў (у тым ліку даўнімі балтамі), куды чужынец не меў права заходзіць, а парушальнік павінен быў выкупіць сваю правіну крывёю (параўн. матывацыю забойства св. Войцеха прусамі[34]).

Дзеля факультатыўнага пацверджання сакралізацыі Вялікага водападзелу ды яго жыхароў, зважым таксама на меркаванне Ф. Мадэстава, які, вывучаючы звычаі плямёнаў Смаленскага Падняпроўя I тыс. да н. э. — I тыс. н. э., сцвердзіў, што ў насельніцтва тушамлянскай культуры характар пляменнага татэмізму меў культ мядзведзя[35]. Між тым, мядзведзь — адна з самых сакралізаваных жывёлін у беларускай міфалогіі, а здатнасць перакідацца ў яго прыпісвалася ведзьмакам ды шаманам, да таго ж, у Беларусі, Літве і Скандынавіі мядзведзь у народных казках выконвае ролю святара[36].

З тушамлянскай культурай генетычнай пераемнасцю звязаныя смаленскія крывічы, якія ў «Аповесці мінулых часоў» лакалізуюцца акурат у вярхоўях Волгі, Дзвіны і Дняпра[37]. Найбольш абгрунтаванай этымалогіяй этноніму крывічы здаецца сакральная, у якой адлюстраваўся семантычны пераход ‘крывы’ > ‘святы’, асабліва паказальны на фактах балцкіх моваў[38].

У сувязі з гэтым звяртае на сябе ўвагу «крыўская» наменклатура Акоўскага лесу: р. Кривица ля самага вытоку Дзвіны, воз. і в. Кривское (Асташкаўскі пав. Цвярской губ.), блізка ад іх — воз. Святое,даўні назоў гарадзішча і самога г. Тарапец — Кривит (Кривитепск, Кривич), які захоўваўся сярод тамтэйшых жыхароў да сярэдзіны ХIХ ст.[39] (параўн. назоў гарадзішча ў літоўскім м-ку Kernavė — Krivaičiokalnas‘Крывайцісава гара’ (варыянты -Kriveikiškiokalnas, Aukakalnis ‘ахвярная гара’)), ур. Кривка (Будніцкая вол. Вяліжскага пав.), в. і м-к Кривка «при реч. Кривке» (Узнаўская вол. Вяліжскага пав.), в. Кривонино (Царкавішчанская вол. Вяліжскага пав.)[40] ды інш.

Ведама, гэты спіс фрагментарны і далёка не завершаны, дэтальнае вывучэнне топа- і гідраніміі рэгіёну мае даць паўнейшую карціну. Прыведзеныя вышэй факты могуць сведчыць на карысць здагадкі пра святасць Акоўскага лесу[41]. Гэта, у сваю чаргу, дазваляе разглядзець яшчэ адну магчымасць этымалогіі назову Акоўскага лесу, якая звязаная з літ. alkas ‘гара, парослая лесам’, ‘святы лес’, ‘месца ахвярапрынашэння на гары, капішча’, ‘месца, дзе спальваліся ахвяры’, alka‘ахвяра’, ‘месца для ахвяраванняў’, ‘ахвярная гара’, ‘стод’, лат. elks ‘стод, божышча’, а таксама літ. auka ‘ахвяра, ахвярапрынашэнне’, якія ўзыходзяць да сакралізаваных канатацыяў і.-е. *alk- / *elk- ‘гнуць, крывіць’[42]. У гэткім разе Акоўскі лес можна параўнаць з alkosmiškai ‘святыя лясы’, вядомымі ў Літве і Прусіі[43].

На карысць нашай гіпотэзы можа сведчыць яшчэ адзін варыянт назову Акоўскага лесу — Валконскі (Волконский)[44]. Рэч у тым, што балцкая аснова *alk- пры дастаткова раннім пранікненні ва ўсходнеславянскія гаворкі набыла б заканамерную поўнагалосную форму *olok-, а з рэгулярнаю пратэзаю в- — *volok- (параўн. рэканструяваную форму *volok- ‘ахвяра’, адкуль, праўдападобна, бел. валачыцца ‘хадзіць па велікодныя ахвяраванні’, валачобнік ‘той, хто збірае ахвяраванні’)[45].

Пры гэтым сувязь назову Валконскі, а таксама яго адменніка Валакоўскі (Волоковский) з волакамі, якія на вытоках рэк выкарыстоўваліся яшчэ з часоў існавання шляху «з варагаў у грэкі»[46], мабыць, трэба спісваць на народную этымалогію. Вялікая варыятыўнасць наймення лесу: Акоўскі, Валконскі, Валакоўскі, нават Волгінскі (нібы дзеля таго, што з яго выцякае Волга) прымушае шукаць іншую версію яго паходжання.

Згадайма таксама размешчаныя ў колішніх межах лесу тапонімы Алкатово, Оковцы (Оковец). Вельмі паказальна, што тапаграфія в. Оковцы, назоў якой лічыцца вытворным ад наймення лесу, збліжае яе з літ. alkai (alkokalnai): паселішча стаіць на беразе р. Пырышня, побач — гарадзішча і курганны могільнік, з якімі звязваюцца паданні пра «дзівоснае» з’яўленне дзвюх цудадзейных іконаў, ля вёскі ёсць здаўна шанаваны Святой ручей[47](параўн. самое найменне Оковец і літ. Alkavietė — пагорак з гаем ля в. Visdievai б. Новааляксандраўскага пав. Ковенскай губ.[48]).

Зрэшты, нельга выключаць, што варыянты Валконскі, Валакоўскі могуць таксама карэлявацца з літ. valka ‘лужына, якая ўтвараецца пасля дажджу’, ‘забалочаная мясцовасць, дзе ўвесь час стаіць вада’, ‘луг з невялікаю сажалкаю’, лат. valka ‘мокры луг у лесе’, ‘нізкае мокрае месца на лузе’, ‘лужына на дарозе’ < балц. valk- ‘вільготнае месца’, усх.-палес. волока ‘забалочаная мясціна’[49].

Беспасярэдняе суаднясенне назову Акоўскі лес з літ. auka (*auk- > *ak-) пакуль не вельмі надзейнае дзеля цьмянага паходжання літоўскай формы. Мяркуецца, што слова auka‘ахвяра, ахвярапрынашэнне’ было ўведзенае ва ўжытак С. Даўкантасам пад уплывам дыялектнага фанетычнага пераходу l> u[50]. Між тым, згодна з найноўшымі матэрыяламі, слова auka ўжо існавала ў XVIII ст. са значэннямі ‘пад’ём; пагойдванне арэляў; калыханне люлькі; работа на ткацкім станку (хістанне ткацкага станка)’.

У сувязі з гэтым назоўнікам знаходзіцца засведчаная ў мове XVIII ст. група дзеясловаў — aukuoti, aukoti, aukauti з трыма значэннямі: 1) ‘падымаць — гайдаць; ткаць’; 2) ‘прыносіць ахвяру’; 3) ‘падымаць — выхоўваць’. Усё гэта сведчыць пра магчымую кантамінацыю значэнняў ды паходжанне auka з alka (зафіксаваныя Aukoskalnаs ‘гара з ахвярнікам, капішчам’ (р-н Telšiai), гара Aukakalnis (р-н Daugai), в. Aukrahštis (р-н Alytus))[51].Аднак пры гэтым не зусім ясным застаецца час і тэрыторыя, калі і дзе гэткая кантамінацыя магла адбыцца.

Такім чынам, улічваючы прыродны і міфалагічны кантэкст водападзельнага Акоўскага лесу, не выключана, што розныя варыянты яго назову могуць сведчыць яшчэ і пра вельмі даўнюю кантамінацыю «крынічнага» і «сакральнага» сэнсаў наймення лесу (*ak- / *alk-). P. S. Акоўскі лес — неад’емная частка прыроднай і культурна-гістарычнай (у т. л. і міфалагічнай) спадчыны нашага народу. На пачатку ІІ тыс. гэтая ўскраіна даўняй Балтыі, населеная крывічамі, увайшла ў склад «рускага» Смаленскага княства.

Пачынаючы з ХIV ст. «краіна вытокаў» становіцца аб’ектам зацятага геапалітычнага змагання між Літвою і Масквою, урэшце, пасля Андрусаўскага пагаднення 1667 г., адышоўшы да Расіі. Але яшчэ да пачатку ХХ ст. у карэнных насельнікаў гэтага краю, «тудаўлянаў», даследнікі фіксавалі тыповыя беларускія этнаграфічныя рысы[52], якія мелі пераважна субстратнае паходжанне[53]. Я. Карскі далучаў большую частку тэрыторыі Акоўскага лесу да «класічнага» этнаграфічнага абшару «беларускага племя»[54].

…У 2003 г. у Цверы прадстаўнікі ўладаў Беларусі і Расіі пад шыльдаю Аб’яднаўчай Цвярской ініцыятывы «Славянскія ключы» правялі круглы стол на тэму геагістарычнага значэння Валдайскага ўзвышша, скуль выцякаюць вялікія рэкі Усходняй Еўропы. Пад патранажам расійскага прэзідэнта ды з ухвалы маскоўскага патрыярха тут збіраюцца пабудаваць Славянскі цэнтр гістарычна-культурных і духоўна-маральных традыцыяў.

Ніхто, аднак, не згадвае пра абавязак народаў, што маюць права на гэтую тэрыторыю, — беларусаў і расійцаў, кажучы словамі У. Тапарова, прамоўленымі ў сувязі з праблемаю Усходняй Прусіі, «апрача ўсяго адраджаць і захоўваць памяць пра сваіх даўніх папярэднікаў у гэтым месцы»[55]. Бо менавіта ад іх, балтаў, крывічоў, якія спрадвеку былі ахоўнікамі Акоўскага лесу ды яго таямніцаў, бяруць свае вытокі гістарычна-культурныя ды духоўна-маральныя традыцыі гэтага краю.

Крыніца: http://kryuja.org/artykuly/dziermant/akouski_lies.html