САКРАЛЬНАЯ ГЕАГРАФІЯ БЕЛАРУСКАГА ПАДЗВІННЯ

(па матэрыялах этнаграфічных даследаванняў ПДУ)

канд. гіст. навук, дац. У.А. ЛОБАЧ (Полацкі дзяржаўны універсітэт)

Палявыя этнаграфічныя даследаванні ПДУ, якія праводзяцца на тэрыторыі Беларускага Падзвіння з 1995 г., выявілі значную колькасць прыродных аб’ектаў (крыніцы, азёры, пагоркі, балоты), якія займаюць спецыфічнае месца ў традыцыйнай карціне свету вясковага насельніцтва таго ці іншага мікрарэгіёна Віцебшчыны.

Размова ідзе пра аб’екты т.зв. “сакральнай геаграфіі”, пад якімі мы разумеем элементы прыроднага ландшафту, якія ў калектыўнай фальклорнай памяці суадносяцца з іншасветам і яго прадстаўнікамі ў іх міфалагічнай праекцыі, і выразна супрацьпастаўляюцца сферы прафаннага (чалавечага). Такім чынам, катэгорыя “сакральнае” не заўсёды тоесная катэгорыі “святы, свяшчэнны” і аб’ектам сакральнай геаграфіі ў роўнай ступені могуць з’яўляцца як “святая крыніца”, так і “чортава балота”.

Амбівалентнасць тэрміна “сакральны” вынікае і з яго пачатковага сэнсу: лац. sacer, святы, свяшчэнны, але адначасова і прысвечаны падземным багам, пракляты, закляты. З другога боку, выкарыстанне вызначэнняў “святы” і “культавы”, як сінанімічных, у дачыненні да прыродных аб’ектаў, што займаюць адметнае месца ў народнай міфалогіі прасторы, таксама падаецца не заўсёды апраўданым.

Шэраг крыніц, камянёў і асабліва азёр маркіруюцца ў фальклорнай традыцыі як сакральна вылучаныя, “святыя” (Богавы, Чортавы, Перуновы) паводле свайго надзвычайнага паходжання, але ў рэлігійна-рытуальныя практыкі вясковай грамады ня ўключаны, г.зн. іх сакральны патэнцыял не актуалізуецца ў межах каляндарнага года пасродкам пэўных культавых дзеянняў.

Можна дапусьціць, што вялікая колькасць аб’ектаў легендарнай геаграфіі ў рамках архаічнага грамадства, дзе адсутнічае ўніверсальная знакавая сістэма – пісьмовасць, выконвала інфармацыйныя функцыі і з’яўлялась, па-сутнасці, прадметным увасабленнем (ілюстрацыяй) важнейшых міфалагічных уяўленняў супольнасці.

У сваю чаргу, гэта не азначае, што падобныя локусы абавязкова павінны суадносіцца з аб’ектамі дахрысціянскага культу (капішча, свяцілішча), як гэта разумеюць некаторыя сучасныя даследчыкі[1,с.560;2,s.279]. Так, прыкладам інфармацыйнасці элементаў ландшафту могуць быць курганы і гарадзішчы, якія “ў беларускай народнай культуры выконвалі надзвычай важную функцыю ў якасці тапаграфічна апрадмечанай калектыўнай памяці (фальклорнай гісторыі) таго ці іншага рэгіёна”, фіксуючы звесткі пра пра “шведскую”, “францускую” вайну ці набегі татараў[3,с.12].

Прадметам даследавання ў рамках дадзенага артыкула з’яўляюцца азёры Паўночнай Беларусі, вядомыя ў народнай традыцыі пад назвай “святыя”, а таксама водныя аб’екты, з якімі звязаныя паданні пра патанулы храм. На падставе этнаграфічных, фальклорных і краязнаўчых звестак, а таксама палявых экспедыцыйных матэрыялаў, на тэрыторыі Беларускага Падзвіння лакалізавана больш за 20 азёр падобнага тыпу, 13 з якіх маюць найменне “святое” ці вытворную ад яго назву.

Падобная канцэнтрацыя сакральных лімонімаў з’яўляецца адметнай рысай Падзвінскага рэгіёна, бо на астатняй тэрыторыі Беларусі вядома толькі 7 святых азёраў (4 – у Гомельскай, 3 – у Магілёўскай абласцях) [4,с.328]. Пры гэтым, трэба ўлічваць, што, не гледзячы на распаўсюджаны стэрэатып пра “край блакітных азёр”, на тэрыторыі Беларускага Падзвіння размешчана не больш за 35 % азёр ад іх агульнабеларускай колькасці [5,с.105].

Такім чынам, размова ідзе пра пэўныя адметнасці рэгіянальнай культурнай традыцыі, а не пра збег колькасных геаграфічных фактараў. Гэты тэзіс знаходзіць сваё падцверджанне і пры лакалізацыі азёр тыпу “святое” і “царкавішча” у межах самаго рэгіёну. Большасць падобных гідронімаў сустракаецца ў цэнтральнай частцы Беларускага Падзвіння: на тэрыторыі Полацкага, Ушацкага, Лепельскага, Бешанковіцкага, Чашніцкага і Сенненскага раёнаў, што супадае з ядравай часткай арэала рассялення полацкіх крывічоў і зонай найбольшай канцэнтрацыі іх курганных пахаванняў [6, с.7, мал.1].

З другога боку, на Браслаўскім Паазер’і – зоне шчыльных балта-славянскіх кантактаў – падобныя гідронімы практычна адсутнічаюць. У фальклорным плане, усе пазначаныя азёры аб’ядноўваюцца легендарным сюжэтам пра храм (вёску, горад з храмам) ці яго атрыбуты (звон), якія праваліліся пад зямлю ( у сам вадаём) і на месцы якіх утварылася азяро.

У якасці прычыны падобнага пакарання з боку вышэйшых сіл (Бога) могуць выступаць парушэнні людзьмі рэлігійна-этычных нормаў. Так, пра Святое азяро (ля в.Селішча Верхнядзвінскага р-на) захавалася наступная легенда: “Ад людзей чула, што раней возера не было, а на яго месцы была царква. А людзі то лі ругаліся, то лі дрэнна хадзілі ў царкву, патаму яна з людзьмі правалілася пад зямлю. А на гэтым месцы абразавалася Сьвятое азяро”[7]. Часам, чалавечы “грэх” узгадваецца ўскосна.

Так, магчыма, у якасці прычыны ўтварэння Святога азяра ля в.Баравыя Чашніцкага р-на фігуруе паднявольная праца прыгонных людзей у нядзелю. “Калі што старыя гаварылі. Там была цэркаў. І ў гэту цэркаў хадзілі людзі з нашай дзярэўні, з Баравых. І яны на работу ішлі, а хадзілі… Ну, ён быў ня пан у Міхалове, а панскі эканом. І вот яны хадзілі туды сена грэсьці, ну, а гэта было васкрасеньня. Вот яны туды ішлі, людзі, зайшлі ў цэркаў, памаліліся і пайшлі ў Міхалова.

А тады ішлі назад, а цэрквы ўжо нет. Яны кажны раз хадзілі туды ў васкрасенне на работу. Старыя людзі гаварылі, што гэтая цэрква стаяла пасерадзіне гэтага возера. А тады стала кругом яе вада і цэркаў” [8]. Раптоўнае знікненне царквы і ўтварэнне на яе месцы азяра становіцца магчымым у выніку праклёна, агучанага чалавекам на адрас “святога месца”, што таксама можа разглядацца, як чалавечы грэх і святатацтва.

Падобная легенда захавалася адносна воз. Свяцец ля в.Мікуліна Полацкага р-на. “Ну вот, гэта бабка расказвала пра цэркву, ёй 105 год было, када мне пятнаццаць. Гэта яна ўжо чула прэданьне эта. Стаяла цэркаў тут. Бабка ішла якая-та ў цэркаў і, гаворыць, што зачапілася там і павалілася.

Гаворыць: “Каб ты правалілася!” І вродзі бы цэркаў гэта правалілася. Ну і раньшэ вось, гэта ўсё старушка расказвала, раньшэ дажа доскі плавалі якія-та па возеру. І вось ужо як падойдуць, так у вабед, – гул такі, як званы”[9]. У адзінкавым выпадку (воз.Святое ля в. Шчаперня Полацкага р-на) зафіксаваны сюжэт, калі Бог адмысловым чынам асвячае ўжо існуючае азяро: “Гавораць старынныя людзі, мы тожа так спрашывалі. Малыя былі, кажам: “А чаго гэта яго называюць Святое азяро?”

Яны гавораць: “Божанька яго пераксціў і, - гавораць, - туды зваліў ад Божанькі нешта. Туды, у гэнае азяро”. Гэта яны самі старухі падсказывалі, што Божанька, гавораць, туды нешта скідаваў. Да, скінуў і вот гэта вада стала свянцона. І вот гавораць, што і абразавалася Святое азяро! І яно топкае. Ў яго цяпер няльзя туды лезці, нельзя нічога... ну там ёсць рыба, но але там, калі і будзе рыбіна, то не паймаеш. Там дужа-дужа топкае, яно абразавалася, гавораць, там ужо на топкасці.

Вот ано за тое абразавалася эта Святое азяро!”[10]. Аднак, у значнай колькасці выпадкаў прычына ўтварэння “святых” азёр на месцы храма ўжо не фіксуецца ў фальклорнай памяці, знакавым застаецца сам міфалагічны прэцэндэнт. “У Лепілі во, гаварылі, што Сьвятое возера называецца. сьвятое, што вот правалілася царква там, у тое азяро.

Гэта есьлі купацца – нельзя там, што ўсе раўно туды утопішся. Там ад берага глыбока зразу, кажуць. І ўродзе гаварылі, што ў Паску там чуваць, што званы звоняць, у тым азяры”[11]. “Да, пад гарой – азяро. Правалілася цэрква. Адзін чалавек лавіў рыбу. Гаварылі так. Паймаў звон. Ну і гаворыць: “Я цяпер табакі накупляю за гэты звон”.

А звон вылецеў з рук. Абразавалася зоркае азярко, там шуміну ўкінь – яна відаць. І дна нет”, - гаворыцца ў паданні пра возера Царкавішча ля в. Труды Полацкага р-на[12]. У заходняй частцы Віцебшчыны ў падобных сюжэтах можа фігураваць касцёл: “Гэта я чула, што касцёл нібы быў. І там ёсць остраў, на возеры. Вот между Мнютам тым і Вяльцом возера бальшое, знаеце? Ну і гавораць, што там і кірпічы, што там праваліўся нейкі касцёл і вот стала возера.

Там не было возера, гэта самае, праваліўся касцёл і вот там такі востраў ёсць”[13]. Падобныя сюжэты характэрныя не толькі для Падзвіння і беларускай этнічнай прасторы ў цэлым. “Выяўлена, што апавяданні пра гарады, манастыры, храмы, якія ўваліліся, маюць агульнаеўрапейскае распаўсюджанне і часцей за ўсё спалучаюцца з паведамленнямі пра святатацтва, пакаранне за грахі...”[14,c.141].

Аналізуючы легендарную тапаграфію падобнага плана на тэрыторыі Беларусі, археолаг Э. Зайкоўскі заўважыў, што сюжэты пра зьніклы храм суадносяцца з трымя відамі ландшафтных аб’ектаў: гарадзішчамі, прыроднымі пагоркамі, якія не з’яўляюцца помнікамі археалогіі, і азёрамі [15,c.165-166]. Пры гэтым, даследчык лічыць, што “пэўная частка паданняў пра храм, які апусціўся пад ваду ці пад зямлю, з’яўляецца рэмінісцэнцыяй звестак аб рэальным існаванні на пэўным месцы паганскага свяцілішча, якое потым знікла”, хаця інструментаў верыфікацыі гэтай “пэўнай часткі паданняў”, якія б указвалі на дахрысціянскі культавы аб’ект і не прыводзіцца [15,c.164-165].

Расійскі даследчык сакральнай геаграфіі А. Панчанка слушна характарызуе структурную схему паданняў пра патанулы (правалены) храм, якая “можа быць апісаная наступным чынам: свяшчэнны локус становіцца месцам канфлікта, які разгортваецца ў рамках апазіцыі святое / нячыстае і сваё / чужое (матывы святатацтва, Божага гневу, нашэсця інтэрвентаў і да т.п.), пасля чаго царква правальваецца ці патынае, аказваецца пад зямлёй, па-за светам жывых” [14,c.148].

Аднак, спроба рэканструкцыі гістарычных рэалій, якія маглі стаць асновай для фармавання падобнага сюжэта, пры гэтым не прадпрымаецца. Яшчэ адна версія ўзнікненя паданняў пра раптоўна зніклыя храмы і паселішчы робіць акцэнт на геа-марфалагічных фактарах. Так адной з прычын узнікнення сюжэта пра храм, які праваліўся, на думку Л.Салавей, з’яўляецца тое, што “на нашай тэрыторыі здараліся карставыя правалы, зарастанні азёраў і, верагодна, затапленні пэўных мясцін, якія адбіваліся не лёсе пэўных паселішчаў”[16,с.535].

Аднак, дапушчэнне такой версіі, пры надзвычай шырокай распаўсюджанасці згаданага сюжэту, мусіць сведчыць за тое, што тэрыторыя Беларусі (шырэй – Еўропы) яшчэ ў часы ранняга Сярэднявечча з’яўлялася зонай актыўных геалагічных катаклізмаў. Па другое, такое тлумачэнне ў прынцыпе не спрацоўвае адносна аб’ектаў антрапагеннага ландшафту – гарадзішчаў, якія практычна ў нязменным выглядзе захаваліся да нашага часу. Сумненне выклікае і версія, паводле якой “у гарадзішчах з назвамі Царкавішча можна бачыць і рэшткі былых месцаў адпраўлення язычніцкіх культаў”[17,с.9].

Фармальна любое гарадзішча жалезнага веку па вызначэнні прадугледжвала ў сваёй структуры сакральна вылучанае месца, дзе грамада, што яго насяляла, рэалізоўвала свае рэлігійныя патрэбы. Але, у такім выпадку (калі дапусціць наяўнасць наўпроставай культурнай пераемнасці і, адпаведна, калектыўнай памяці паміж носьбітамі археалагічных культур эпохі Жалеза і насельніцтвам Беларусі часоў феадалізму) паданні пра храм павінны спадарожнічаць кожнаму гарадзішчу.

З другога боку, там, дзе фальклорная памяць захоўвае непасрэдныя згадкі пра культавыя аб’екты дахрысціянскіх часоў [18, 239,278,283], адсутнічаюць паданні пра цэркву, што ўвалілася пад зямлю. Аналіз акрэсленых фальклорных сюжэтаў (якія датычацца не толькі археалагічных помнікаў, але і прыродных аб’ектаў: азёраў, узвышшаў) паказвае, што ў якасці асноўнай прычыны знікнення паселішча (храма) фігуруе канфлікт, звязаны з парушэннем (сутыкненнем) светапоглядных (маральна-этычных, рэлігійных) каштоўнасцяў і нормаў. Іначай кажучы, гэта канфлікт паміж калектывам і богам (царквой), але Богам, для носьбітаў фальклорнай традыцыі 19-20 стст., ужо безумоўна хрысціянскім.

Так, паводле падання, возера ля в. Навасёлкі Дзяржынскага раёна ўтварылася на месцы вёскі, жыхары якой не захацелі прымаць новую веру, запярэчыўшы Богу, які з'явіўся ў выглядзе “Дзядка”: “Тых, што не пайшлі маліцца, дзядок адвёў крышку далей і ўваткнуў у зямлю кіёк... З натоўпу выйшаў адзін здаровы маладзец і вырваў кіёк..., з гэтай ямкі хлынула вада і затапіла вёску разам з людзьмі. Засталіся толькі тыя, якія былі ў царкве” [18,с.410]

У гэтым плане, перамяшчэнне людзей, якія не пільнуюцца хрысціянскай веры і нормаў, у ніжнюю сферу светабудовы можа адлюстроўваць працэс сутыкнення дзвюх культурных традыцый: паганства і хрысціянства, калі афіцыйная перамога апошняга не знішчыла, а толькі выцясніла першае ў своеасаблівае культурнае “падполле”. Прэцэндэнтам для ўзнікнення фальклорнага сюжэта, хутчэй за ўсё, станавіўся рэальны акт хрышчэння жыхароў той ці іншай мясцовасці і верагодныя канфлікты пры гэтым.

Так, адносна Святога возера ля в.Стралкі Верхнядзвінскага раёна, дзе, паводле падання, правалілася царква, мясцовы старажыл пазначыў наступнае: “Святое азяро назывецца так, бо ў ім храсьцілі язычнікаў. Мне так яшчэ дзед казаў”[19]. Вобраз жа храма ў паданнях такога тыпу выступае эквівалентам саборнасці і ўвасабляе ўвесь калектыў ў плашчыні яго духоўнага адзінства і саматоеснасці.

Пры гэтым сімвалічна, што ў народных уяўленнях горад (храм) і людзі, якія там знаходзяцца, не знікаюць, але перамяшчаюцца ў іншасвет, дзе і працягваюць сваё існаванне. Сведчаннем гэтага з’яўляюцца галасы людзей, званы цэркваў, якія можна пачуць у рытуальна вылучаныя прамежкі часу (свята), калі мяжа паміж “гэтым” і “тым” светам робіцца максімальна празрыстай.

Прыведзенае меркаванне не азначае, што места хросту і легендарнага “Царкавішча” не можа супадаць з месцам колішняга культавага аб’екта дахрысціянскай эпохі. Паказальна, што ў выніку археалагічных даследаванняў паганскае свяцілішча ІХ-Х стст. было выяўлена ў Рагачоўскім раёне як раз на беразе Святога азяра[20, с.43-45]. Канцэнтрацыя аб’ектаў сакральнай геаграфіі вакол некаторых святых азёр настолькі высокая, што дазваляе меркаваць пра надзвычайны, культавы статус гэтых аб’ектаў і ў часы да прыняцця хрысціянства.

Так, непадалёк ад Святога азяра ля в. Селішча яшчэ ў пасляваенныя часы існавала Святая гара і культавая крыніца пад ёю, а суседняе – Стралкоўскае – возера таксама мела надзвычайны статус у вачах старажылаў: “Але Святых азёр два. Стралкоўскае – тожа Сьвятое. З яго цячот рака Вужыца. А называецца так таму, што калі-та на месцы, дзе зараз возера, рос лес – яго звалі Святым.

Ён праваліўся пад землю. А вужы сталі ўцякаць з яго. Іх было так многа, што абразавалась рака – Вужыца. А ў Святым возеры, якое за Стралкамі, вада лячебная. Хто п’ець – выздаравіць”[21]. Побач са Святым возерам ля в. Баравыя Чашніцкага р-на знаходзіцца культавая крыніца “Ізус”, камень, пад якім французы нібыта зарылі свой скарб, камень-следавік з адбіткам нагі “апостала” (не захаваўся), дзве групы групы крывіцкіх курганаў Х-ХІ стст., а на беразе самога вадаёма – гара Гарадзішча і урочышча Балган, дзе ў даўніну збіраліся і “балаганілі” купцы.

Заслугоўваюць увагі і звышнатуральныя ўласцівасці самой вады ў некаторых азёрах, дзе паводле падання праваліўся храм. У адных вадаёмах, як у возеры Свяцец, вада, па народных перакананнях, з’яўляецца “мёртвай”: “Гэта возера зараз як бяздоннае і ніякай рыбы не водзіцца. Вот дажа карасёў налавілі ў сажалке і запусцілі ў возера. А назаўтра прыйшлі – карасі ўсе ўверх брушкамі плаваюць”[9]. Вада іншых азёраў, наадварот вылучаецца жыццедайнай, цудадзейнай сілай.

Так, лекавымі якасцямі надзяляецца вада Святога возера ля в.Селішча Верхнядзвінскага р-на, вадой возера Лешава (в.Горы Ушацкага р-на) змывалі хворыя вочы, а вада Святога возера ля в. Слабодка Чашніцкага р-на валодае, паводле пераканання мясцовых жыхароў, надзвычайнай лёгкасцю, якая не дазволіла патануць ніводнаму чалавеку.

Не выпадковым, на нашую думку, з’яўляецца і той факт, што большасць святых азёр Падзвіння вылучаюцца маленькімі памерамі і акруглымі формамі. Бо круг у архаічнай традыцыі – “адзін з найбольш значных міфапаэтычных сімвалаў, які адлюстроўвае ўяўленні пра цыклічны час і пра асноўныя формы структуравання прасторы (падзел на “сваё” і “чужое”, дзе круг выступае як мяжа замкнёнай, ахоўваемай прасторы)”[22, с.11].

Гэтая акалічнасць немалаважная, калі ўлічыць, што язычніцкія капішчы былі “звычайна круглай формы”, а пераважную частку культавых месцаў складалі “аб'екты натуральнага паходжання”[23, с.9]. Таму, у вызначэнні месца тэафаніі чалавек дахрысціянскай эпохі натуральным чынам звяртаў увагу на круглае ў плане і невялікае (форма круга прасочваецца візуальна) азяро, якое ў міфапаэтычнай традыцыі ўспрымалася як “вока”, “акно” з таго свету і канал камунікацыі з ім.

Паказальна, што шэраг азёраў Віцебшчыны надзвычай малых і, як правіла, лясных ці забалочаных, паводле народных ўяўленняў, з'яўляюцца надзвычай глыбокімі, топкімі ці ўвогуле бяздоннымі і маюць падобныя назвы: “Акно”, “Акенца”(Полацкі р-н),“Акністае”(Мёрскі р-н),“Вокнішча”(Гарадоцкі р-н).

Такім чынам, перспектыўнае вывучэнне вадаёмаў, сакральна вылучаных у фальклорнай памяці, вызначэнне іх статуса ў міфапаэтычнай карціне свету і рытуальных функцый як у дыяхронным, так і сінхронным культурным зрэзе, вымагае далейшых даследаванняў комплекснага, полідысцыплінарнага характару, якія б улучалі метадалогію і напрацоўкі археалогіі, этнаграфіі, фалькларыстыкі і сумежных дысцыплін.

Літаратура

1. Зайкоўскі, Э.М., Дучыц, Л.У., Ляўко, Э.А. Свяцілішчы // Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыкл. Мн.,1993. – 702 с.

2. Vaitkevičius Vykintas Alkai: baltų šventviečių studija. Vilnius, 2003.

3. Лобач, У.А. Курганы і гарадзішчы ў міфапаэтычнай карціне свету беларусаў // Веснік ПДУ. Серыя А. Гуманітар.навукі.- 2007.- № 7.- С.2-11.

4. Блакітная кніга Беларусі: Энцыкл. Мн., 1994.

5. Геаграфія Беларусі. Энцыкл. Давед. Мн., 1992.

6. Штыхаў Г.В. Крывічы: Па матэрыялах раскопак курганоў ў Паўночнай Беларусі Мн., 1992.

7. Зап. аўтарам у 1995 г. ад Татарынавай Л. І., 1932 г.н., у в. Стралкі Верхнядзвінскага р-на.

8. Зап. Валодзіна Т. і Лобач У. у 2008 г. ад Корбун М. Д., 1932 г.н., у в. Баравыя Чашніцкага р-на.

9. Зап. аўтарам у 2002 г. ад Лабоха Н.Н., 1928 г.н. у в.Мікуліна Полацкага р-на.

10. Зап. аўтарам у 2003 г. ад Карнілавай А. А., 1934 г.н. у в. Шчаперня Полацк.р-на.

11. Зап. аўтарам у 2006 г. ад Мацкевіча М. П., 1930 г.н., у в. Медзьвядзёўка Лепельскага р-на.

12. Зап. аўтарам у 2005 г. ад Трафімавай А. Ф., 1912 г.н., у в. Вялікае Сітна Полацкага р-на.

13. Зап. Валодзіна Т. і Лобач У. у 2007 г. ад Махальскай Н. Ф., 1937 г.н. у в. Шэпелева Глыбоцкага р-на.

14. Панченко А.А. Исследования в области народного православия. Деревенские святыни Северо-Западной России СПб.,1998.

15. Предания о языческих культовых памятниках Беларуси и археология // Kulturas krustpunkti. Latvijas kulturas akademijas zinatnisko rakstu krajums. 3 laidiens. Riga, 2006.- s.163-181.

16. Салавей Л. Храм, што праваліўся // Беларуская міфалогія: Энцыкл.слоўн. Мн., 2006.- С.535-536.

17. Дучыц Л.У. Археалагічныя помнікі ў назвах, вераваннях і паданнях беларусаў Мн.,1993.

18. Легенды і паданні Мн., 2005.

19. Зап. аўтарам у 1995 г. ад Самусёнка М.В., 1936 г.н. у в. Абрамава Верхнядзвінскага р-на.

20. Куза А.В., Соловьёв Г.Ф. Языческое святилище в земле радимичей // Советская археология. – 1972.- № 1.

21. Зап. аўтар у 1995 г. ад Лучковай Матруны Фёдараўны, 1911 г.н. у в. Стралкі Верхнядзвінскага р-на.

22. Белова О.В. Круг // Славянские древности.Этнолингв.словарь.Т.3.М.,2004.

23. Русанова И.П., Тимощук Б.А. Языческие святилища древних славян.М.,1993. © Лобач У.А. 2008 ©Палявая фалькларыстыка і этналогія:даследаванне лакальных культур Беларусі/уклад. І.Ю.Смірнова; навук. Рэд. В.А.Лабачэўская.- Мн.:БДУКіМ,2008

Крыніца: http://www.countrysite.spb.ru/Library/belarus/sacral_dvina.htm