НАРАЧ

У вёсцы, якая прыляпілася да аднаго з пясчаных берагоў возера, жыла дзяўчына. Бацькі яе памерлі, калі яна была зусім малая, а ўзгадавалі сірату бабулька і дзядуля, якія замянілі ёй самых родных і блізкіх людзей на свеце. Звалі яе Найрыта, а па-вясковаму крыху прасцей – Нара. Вочы яе блакітныя, колеру азёрнай хвалі, заўсёды весела ўсміхаліся, здавалася, што яе не могуць выбіць з каляіны нават самыя суровыя выпрабаванні. Залацістыя валасы тугой касой абкручвалі галаву, а постаць была – сама дасканаласць.

Голас дзяўчына мела высокі і гучны. Як песню заспявае, то на сярэдзіне возера чуваць. Адным словам, мара гэта была для кожнага дзецюка, які яе сустракаў. Вельмі прыгажуня любіла марыць. Для гэтага забіралася куды-небудзь у зацішнае месца і сядзела сабе там, пакуль не прыспяваў час ісці ды працу якую выконваць ці па якой іншай патрэбе кіраваць дамоў.

Бывала, сядзе на беразе пад разгалістым клёнам (гэта было яе самае ўлюблёнае месца, там часта і моладзь вясковая на пагулянкі збіралася), пакладзе на калені просценькія гуселькі і давай паціху іграць. Спачатку іграе, а потым і песню зацягне. Голас павольна цячэ, нібы вадзіца ў ціхай рачулцы, а пасля ўзлятае высока-высока, ажно пад аблокі, якія немаведама куды ляцелі над яе галавою.

Уецца песня і разносіцца па наваколлі, толькі водгалас ідзе. У гэты час птушкі і тыя спынялі свой спеў, бо няёмка яны сябе адчувалі, надта майстэрскім было выкананне. Людзі, адпаведна, забываліся пра гора-злыбеду, сядалі там, дзе іх песня супыніла, і слухалі, слухалі, гаротна схіляючы галовы ніжэй і ніжэй да зямлі. Магло падацца, што песня да іх даносілася не па паветры, а выкочвалася аднекуль з-пад зямлі.

Было ў песнях усё пра іхняе жыццё, цякла яна з-пад самага сэрца, з набалелай душы вясковага жыхара, які ўсё гэта зведаў на сабе. Пасля такіх хвілін сялянам станавілася крыху лягчэй, бо яны бачылі, што нехта ў свеце разумее і іхняе гора, спачувае і ім, гаротным, збяднелым, схударнелым і змізарнелым на чужой працы.

Дзякавалі яны ў думках смелай дзяўчыне, прасілі паспяваць яшчэ, каб хоць у песні адарвацца ад страшнай рэчаіснасці, пабыць сам-насам са сваімі думкамі. Аднаго разу, калі Нара спявала песню, вёскай гэтай якраз праязджаў вяльможны пан. Быў памешчык старым удаўцом. Жонку сваю давёў гэты злыдзень да таго, што яна не вытрымала здзекаў і прыніжэнняў і пакончыла жыццё самагубствам – кінулася з высокай вежы. Сядзеў і драмаў у карэце мясцовы жыхар, мала што яго цікавіла навокал.

Можа б, і далей праехаў, але нечага трэба ж было фурману прыпыніць коней, а можа, і ён, чалавек паднявольны, заслухаўся песняй і атрымалася ўсё гэта ў яго міжволі. Хто ж яго там ужо ведае. Але, тым не меней, коні сталі. Пан ачнуўся.

– Што гэта? – запытаўся ён у слуг надзіва ціха і неяк незвычайна для яго – па-чалавечы. – Песня… – Песня? А хто яе спявае?

– Дзяўчына адна. Мясцовая прыгажуня, — прамовіў магутнага целаскладу ахоўнік, і ў вачах ягоных бліснула сляза. – Дзяўчына? – перапытаў пан.

– А чаму я яе раней не чуў?

– Ды вы проста ўвагі не звярталі на такія дробязі, ваша светласць, — адказаў фурман.

– Сапраўды, — зноў-такі даволі лёгка пагадзіўся памешчык. Калі песня скончылася, памешчык адразу ж загадаў пад’ехаць да дзяўчыны, каб на свае вочы глянуць на прыгажуню, пра якую па наваколлі хадзілі ўжо цэлыя легенды. Пад’ехалі, і валадар ажно рот разявіў – такой прыгажосці яму не даводзілася сустракаць на сваім жыццёвым шляху. Доўга не мог ён вымавіць ніводнага слова. Маўчалі і ўсе астатнія, дзяўчына таксама. Нарэшце памешчык ачомаўся:

– Прыгажая… Прыгожая кветка вырасла ў гэтым дзікім краі…

– Чаму гэта дзікі край? – смела зірнула ў вочы пану Нара. Але той не слухаў яе, ён працягваў сваё:

– Здзіўляюся, як ты магла тут вырасці… Але далей ты будзеш спяваць у маім палацы – гэта я ведаю дакладна… Такой прыгажуні спяваць толькі ў маіх пакоях. – Дрэнная з мяне атрымаецца пакаёўка, пане, я не люблю корпацца ў чужой бялізне.

– А хто табе сказаў, што ты будзеш служанкай? – Ну…

– Ты будзеш маёй жонкай. Гаспадыняй станеш, ва ўсім наваколлі самай багатай будзеш, — ужо са звычнай для яго пыхай працягваў памешчык. Вакол той мясціны, дзе спявала толькі што прыгажуня-дзяўчына, сядзела даволі многа вясковых хлапцоў і дзяўчат, таму ўсе яны чулі гаворку. Як толькі пан загаварыў пра замужжа, з мурагу ўзнязся здаравенны хлопец і падышоў да карэты.

– Гэта мая нявеста, пане. Нікому яе за проста так я не аддам.

– А ці не сын ты таго самага Пятрака, які некалі ўзбунтаваў супраць мяне ўвесь мясцовы люд?

– Ага, — спакойна пагадзіўся хлопец.

– Узяць яго, слугі! Узяць! У кайданы за такое! Кінуліся слугі да хлопца, але не тут-то было! Як размахнуўся ён, як развярнуўся сваімі здаравеннымі плячыма, то нават самы вялізны панскі слуга паляцеў галавою наперад і гопнуў кабылу ў азадак так, што тая зусім па-чалавечы ўкленчыла і трэснула капытом у спіну панскага лёкая. Атрымаў сваё і памешчык.

Так і не звязалі слугі смелага дзецюка. Праз некаторы час памешчык ужо пад значна большай аховай прыехаў у тую ж вёску праведаць Нару. Карцела пану запытацца, ці згодна яна выйсці за яго замуж. Спыніліся коні ля беднага падворка. Бачыць дзяўчына, што гэты дурань не адчэпіцца, і зрабіла выгляд, быццам бы згодна.

Адразу ж і дамовіліся пра вяселле. Надышоў гэты дзень. Злосны вецер гнаў цёмныя, грувасткія хмары, а лес спяваў жалобныя песні, нечым яны вельмі нагадвалі хаўтурныя. Нара ехала на фурманцы ў маёнтак, а ў руках трымала ўвесь свой пасаг, які маглі ёй даць бедныя дзядуля і бабуля. Ля самай брамы сустрэлі яе шматлікія служанкі і павялі ў панскія пакоі, там на дзяўчыну апранулі шлюбную вопратку.

Выйшла на ганак Нара і стаяла такой прыгажуняй, што ўсе навокал глядзелі на яе, вачэй не маглі адвесці. Нідзе нельга было знайсці такой прыгажосці, яна была непашторная. Павярнулася дзяўчына да памешчыка і, пакланіўшыся, папрасіла дазволу вярнуцца назал у пакоі, каб крыху там адпачыць, супакоіцца, бо ўсё гэта для яе надзвычай нязвыкла.

Гаспадар, вядома ж, даў згоду. Ходзіць ён сярод гасцей, размаўляе з імі, жартуе, на служанак ды на слуг пакрыквае без дай прычыны, а сам усё на вокны зеўрыць, цікава ж яму ведаць, чым там зараз Нара займаецца. А дзяўчына тым часам дастала са свайго пакуначка смалякі, якія спецыяльна зараней нарыхтавала, ды падпаліла пакоі з сярэдзіны адзін за адным.

Калі шугануў чорны, едкі дым з вокнаў, а на даху заскакалі чырвоныя, трапяткія пеўнікі полымя, выскачыла праз акно, з адваротнага боку будынка, і кінулася ўцякаць да роднай вёскі.

Прыбегла на тое самае месца, да высокага, разгалістага клёна, дзе пастаянна сустракалася са сваім каханым, прыхілілася да здаравеннага, шурпатага ствала і горка-горка заплакала. У гэты момант пачуўся шматлікі конскі тупат – гэта імчала панская пагоня. Служкі бегалі па ўсёй вёсцы і бязлітасна катавалі нявінных людзей, але тыя зацята маўчалі, ніхто не хацеў выдаваць Нару. Толькі адзін, паміраючы, не вытрымаў і прамовіў: – Ды вунь жа яна, пад клёнам…

– Не возьмеце мяне жывую! Не возьмеце! Самі свайму пану азадак ліжыце! – крыкнула прыгажуня і кінулася да возера. Цёмныя хвалі з белымі грабянямі ішлі адна за адной, а ля берага калыхаўся човен, той самы, у якім Нара не раз плавала са сваім каханым. Спрытна і ўмела ўхапілася яна за карму і, адштурхнуўшыся ад берага, села ў човен.

– Я адпосціла гэтаму злыдню, людзі. За ўсіх адпомсціла… За іх адплаціла, за тых, каго ён знішчыў у сваім палацы… – шаптала Нара. Адзінае, што здолелі зрабіць панскія слугі, — гэта разбіць і кінуць у хвалі возера гуслі.

Тыя самыя, на якіх гэтак хораша іграла дзяўчына. А човен адплываў усё далей і далей, потым зусім знік сярод высокіх хваляў. Усю ноч бушавала, не сціхала возера. Стагнаў і роў вецер.

Высачэнныя хвалі выкочваліся на бераг і ўсё змывалі на сваім шляху. З таго самага часу і назвалі людзі возера імем смелай і адважнай дзяўчыны, якая не пабаялася кінуць выклік грознаму пану. Да нашых часоў дайшла гэтая назва – Нарач. Яе атрымала і тая вёска, дзе жыла некалі, даўным-даўно, прыгажуня… Міншчына: Назвы населеных пунктаў паводле легендаў і паданняў (Склад., запіс, апрац. А.М.Ненадаўца. – Мн.: Беларусь, 1998. – 718с.: іл. – (Мой родны кут).

Крыніца: http://narachanka.by/?page_id=998