ВЕДЗЬМА, ВЯДЗЬМАРКА

Паводле ўяўленняў беларусаў, дэманічная істота, звязаная з надпрыроднымі сіламі, жаночае ўвасабленне “нячыстай сілы” (да пары і дзеля службы Д’яблу, Шатану, Чорту). Існуе і мужчынскі варыянт гэтай з’явы – вядзьмак. Найбольш поўнае апісанне ўяўленняў беларусаў пра В. зроблена М. Я. Нікіфароўскім. Вобраз В. – адзін з улюбёных персанажаў чарадзейных казак, дзе дадаткова выяўляюцца асобныя рысы яе характарыстыкі, а таксама ў замовах і іншых тэкстах.

Паводле вераванняў, В. жыве сярод людзей, але вылучаецца асблівасцю паводзінаў і сваім выглядам: у яе можа быць падвойны рад зубоў, бародаўка ці пучок валасоў на твары, “лішнія” пальцы на руках ці адсутнасць некалькіх пальцаў, можа быць нават хвост даўжынёй з пядзю і іншыя адхіленні ці прыроджаныя калецтвы, якія выклікалі ў людзей прымхлівы страх.

Лічылася, што ў В. і ведзьмакоў незвычайна змрочны выраз твару, бліскучыя вочы, кудлатая галава, павольны, хрыпаваты ці гартанны голас, асаблівая маўклівасць ці няспынная буркатлівасць, як бы размова з сабой, незвычайная хада. В. не здольныя спачуваць чужому гору і не дзеляцца сваім уласным, не моляцца Богу, унікаюць вясёлых людскіх сходак і да т. п.

Вядзьмарства набываецца “самахоццю”, па ўласнай волі, ці “нахраццю” – па злой задуме кагосьці, ці з выпадку (трапілася ліхая гадзіна). В. – жанчына мае вялікія здольнасці перакідвацца ў іншыя істоты – жабу-рапуху, птушку, кабылу, сароку, чорную котку, ласку, а таксама перакідваць, зачароўваць іншых. Так, яна перакідвае ў казках брата-двайнюка і яго памочнікаў-жывёл у камяні. В.- жонка насылае на свайго мужа шматгаловых змеяў, але муж забівае іх мячом – самасекам.

Здольнасць В. да метамарфозаў дазваляе ёй рабіць шкоду: перакінуўшыся жабай, яна высмоктвае малако ў кароў (гл. Ведзьмы малочныя), летучы на начное купальскае зборышча, яна адбірае лекавую сілу зёлак, збівае расу з травы, робіць заломы ў жыце ды інш. В. лётае па паветры, выкарыстоўваючы розныя прадметы ці жывыя істоты: ступу, гаршчок, лаўку, дошку або ваўка, казла, мядзведзя.

Памяло ёй трэба, каб замятаць за сабой сляды, іначай па слядах можа ўчыніць ёй шкоду іншая В. Казачная В. жыве на адлюддзі, у лесе, у дзікім месцы. В. – людаедка, яна выкрадае дзяцей, каб спячы іх з’есці, або спрабуе расквітацца такім спосабам з дзецьмі, пакінутымі ў лесе (магчыма, дзеля ініцыяцыйнага выпрабавання).

Надпрыродныя здольнасці жанчыны – В. і яе дзейнасць абмежаваныя ў часе, у межах сутак – гэта начны час , у межах года – пераломныя моманты: купальскае сонцастаянне, Масленіца ці запусты. Пра яе начное жыццё можна меркаваць па чарадзейных казках, напрыклад па песеннай устаўцы ў сюжэце “Мядзведзь – касцяная нага”:

“І куры спяць,

І гусі спяць,

Толькі ведзьма не спіць,

Чорну воўну прадзець,

Маю нагу варыць.

У-гу-гу-у!

Аддавай маю нагу!”

(Мядзельскі р-н, запіс аўтара).

Тут бачна, што сваё чорнае прадзіва В. ажыцяўляе тады, калі спяць куры і гусі, калі дзень не абвешчаны, і ўсякая нячыстая сіла вольна разгульвае па свеце. Можна меркаваць, што незвычайныя ўласцівасці В. – гэта вынік сувязі з “тым светам”, з царствам сценяў. Лічылася, што В. не адчуваюць болю, калі біць іх па целе, але боль будзе шматкроць мацнейшы, калі біць верхнім бокам далоні (не як звычайна), асабліва ж калі біць па яе сценю: гэты сцень – прыхвасцень В., адзін з чарцей, які перадае боль на яе.

В. нават можна знішчыць, калі праткнуць яе сцень цвіком з царкоўнага будынка. Калі ж В. пасля смерці выходзіць з магілкі, то асвечаным у царкве прадметам трэба праткнуць магілу або, раскапаўшы, забіць асінавы кол у сам труп В. (гл. Вупыр). Пашкодзіць жывой В. таксама можна найбольш тады, калі яна перакінецца ў іншую істоту, напрыклад у муху. Муха садзіцца на цадзілку, а яе можна разам з цадзілкай укінуць у вар. В. будзе пакутаваць.

В. можна падсмаліць грамнічнай свечкай, закласці шляхі яе пранікнення крапівай-жыгучкай, чартапалохам, калючкамі, параніць і да т. п. Вялікая сіла В. выклікала і вялікі страх перад ёй, адсюль і шматлікія спосабы змагання з ёй, розныя засцярогі. Правобразамі В., відаць, паслужылі асобы з незвычайнымі прыроджанымі ці набытымі фізічнымі і псіхічнымі ўласцівасцямі, выканаўцы архаічных абрадаў, пагарджаныя, выціснутыя на ўзбочча жыцця і адначасова сакралізаваныя, надзеленыя незвычайнай сілай, страх перад якой стараліся нейтралізаваць у казках, перасцярогах і інш.

Так, у казках В. – людаедку падманам прымушаюць спячы і з’есці ўласную дачку замест чужога кемлівага дзіцяці, у яе адбіраюць ці выкрадаюць чароўныя скарбы: цудоўнага каня, казла, залаты ліхтар, самапітны жбан, ратуюцца ад яе з дапамогай цудоўных прадметаў, што ператвараюцца ў розныя перашкоды на яе шляху. Архаічнасць вобраза В. пацвярджаецца яшчэ і тым, што мужчыны лічыліся меней за жанчын схільнымі да вядзьмарства.

Ведзьмакі станавіліся прадстаўнікі складаных прафесій: кавалі, млынары (гл. Млын), леснікі, канавалы, даўнейшыя войты. Існуе цяжкаўлоўнае адрозненне паміж ведзьмамі і чараўніцамі (гл. Чараўнік). Чараўніца, відаць, больш лекарка, хоць яе дзеянні могуць прыносіць шкоду таксама. Жанчына – чараўніца, здаецца не выходзіць, як В.,.з межаў сваёй людской прыроды.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/362

ВЕДЗЬМА

Ведзьма (ведзьмарка), паводле ўяўленняў беларусаў, дэманічная істота, звязаная з надпрыроднымі сіламі, жаночае ўвасабленне "нячыстай сілы". Існуе і мужчынскі варыянт гэтай з'явы - ведзьмак.

Паводле вераванняў, ведзьма жыве сярод людзей, але вылучаецца асаблівасццю паводзінаў і сваім выглядам: у яе можа быць падвойны рад зубоў, бародаўка ці пучок валасоў на твары, "лішнія" пальцы на руках ці адсутнасць некалькіх пальцаў; незвычайна змрочны выраз твару, бліскучыя вочы, кудлатая галава.

Крыніца: http://www.obereg.of.by/catalog.php?id=135&category=10&mode=detail

ВЕДЗЬМА

Л.М. Вінаградава, С.М. Талстая

Ведзьма ад "веды" - адзін з асноўных персанажаў дэманалогіі ўсходніх і заходніх славян, які спалучае ў сабе рысы рэальнай жанчыны і дэмана. Па народных уяўленнях, звычайная жанчына станавілася ведзьмай, калі ў яе ўсяляўся (па яе жаданні ці супраць волі) злы дух, д'ябал, душа памерлага; калі яна жыла сумесная з чортам, нячысцікам, змеем ці складала з імі ўгоду дзеля ўзбагачэння.

Магічная ведаўская сіла магла быць як прыроджанай, якая дасталася жанчыне па спадчыне ад маці-ведзьмы, так і набытай,- напрыклад, ад паміраючай Ведзьмы, якая перадала спадчынніцы свае вядзьмарскія веды ("свайго духу"). Лічылася таксама, што здольнасць жанчыны да ведаўству магла быць выклікана няправільнымі паводзінамі яе бацькоў: напрыклад, калі маці карміла яе грудзьмі "тры Вялікія пятніцы", г.зн. больш двух гадоў; калі яе маці і яна сама былі народжаны па-за шлюбам.

Суіснаванне ў Ведзьме чалавечага і дэманічнага пачаткаў магло разумецца як наяўнасць у яе дзвюх душ: звычайнай, чалавечай, і злой, дэманічнай, якая пакідае па начах цела спячай жанчыны і шкодзіць людзям (гл. Двоедушнік, ведагоны). Для аблічча Ведзьмы характэрны, па народных гледжаннях, некаторыя дэманічныя рысы ці адмысловыя прыметы: наяўнасць хвосціка, рожак, крылаў.

Ведзьма выдае сябе незвычайным поглядам: у яе запалёныя, счырванелыя вочы ці дзікі, хмурны погляд; яе адрознівае звычка не глядзець прама ў вочы, у зрэнках Ведзьмы можна ўбачыць перавернутае адлюстраванне чалавека. Звычайна ведзьму ўяўлялі сабе старой і пачварнай, з сівымі растрапанымі валасамі, кручкаватым носам, кашчавымі рукамі, часам з целавымі недахопамі (гарбатасць, кульгавасць).

Ведзьмай часта лічылі самотна жывучую жанчыну, няветлую, з дзівацтвамі. Асабліва небяспечнымі станавіліся Ведзьмы ў вялікія гадавыя святы, у перыяды поўні ці маладзікі, у навальнічныя ночы. Ва ўсходніх славян часам іх актыўнасці лічыліся: ноч на Івана Купалу, Юр'еў дзень, Звеставанне, Вялікдзень, Сёмуху, Каляды, а ў заходніх славян - дні св. Яна, Люцыі, Пятра і Паўла, Зялёныя каляды, свята Божага Цела, а таксама пярэдадне 1 траўня (Вальпургіева ноч).

Нападаючы ў такія дні на людзей, палохалі і пераследвалі іх, Ведзьмы абгортваліся жабай, коткай, сабакам, свіннёй, каровай і інш. жывёламі; птушкай (сарокай, варонай, савой, курыцай, качкай); казуркамі (мухай, матыльком, павуком); маглі прымаць выгляд прадметаў (кола, рэшата, стога сена, клубка нітак, палкі, галінкі, кошыка) ці станавіцца нябачнымі.

Галоўнай шкоднай уласцівасцю Ведзьмы лічылася здольнасць псаваць быдла і адбіраць у кароў малако. З гэтай мэтай Ведзьма збірала расу на межах і пашах, валакучы па траве палатно (фартух, хустку, кашулю, цадзілку, лейцы), затым выжымала тканіну і паіла вадой сваю карову ці проста вешала намоклую тканіну хаты і з яе багата цякло малако.

Шырока вядомыя былічкі, у якіх чалавек несвядома паўтарае вядзьмарскія дзеянні Ведзьмы, якая адбірае малако, а затым не можа пазбавіцца ад багацця малака ў сябе дома. Па ўсходнеславянскіх павер'ях, Ведзьма магла "адымаць сала" ў свінняў (г.зн. тлушч з чужых свінняў пераходзіў да свінняў Ведзьмы, нават калі яна іх не карміла); пераймала яйцаноскасць у чужых курэй.

У прысутнасці Ведзьмы жанчыны ніяк не маглі напрасці шмат прадзіва, бо ўся нітка ішла на верацяно Ведзьмы. Завязваючы "завіткі" (выгляд псуты - злучаныя ці зламаныя каласы) у жыце, у льняным полі, Ведзьма адбірала ўраджай у сваю карысць. Жыхары некаторых мясцін лічылі, што ў ноч на Івана Купалу Ведзьма ідзе ў чужое поле і робіць там "перажын", г.зн. выстрыгае ў жыце вузкую дарожку, збіраючы каласкі, а разам з імі "забірае" ўвесь ураджай з поля.

Ведзьме прыпісвалася здольнасць насылаць псуту на людзей, дамашніх жывёл, расліны, прадукты і да т.п., у выніку чаго людзі і жывёлы хварэюць, гінуць, нованароджаныя не спяць па начах, плачуць, дамачадцы сварацца, вяселлі не збываюцца, прадукты псуюцца, ніткі рвуцца, праца не атрымоўваецца. На Ўкраіне і ў Карпатах верылі, што Ведзьмы могуць наслаць град, ураганныя вятры, паводкі, пажары, выкрасці нябесныя свяцілы, выклікаць засуху і інш. бедства. Для абароны ад Ведзьмаў выкарыстоўваліся засцярогі.

Каб не даць Ведзьме пракрасціся ў двор і ў хату, на варотах умацоўвалі свечку, асвячоную на Грамніцы, ці венік на доўгай палцы; у слупы варот утыкалі зуб'і бараны. калючыя расліны, затыкалі ў дзвярныя шчыліны крапіву ці галінку асіны, бярозы, клёну; поруч дзвярэй хлява ставілі барану зуб'ямі наперад ці вілы, вілкі; на парог клалі нож, сякера, касу і інш. рэжучыя і колючыя прадметы. Выраблялі магічныя дзеянні, сімвалізуючыя ўзвядзенне перашкоды: абсыпалі хату і хлеў макам, абводзілі касой па зямлі круг, акрэслівалі мелам сцены, малявалі на дзвярах крыжы і да т.п.

Спосабы распазнання Ведзьмы складаюць адну з найболей характэрных асаблівасцяў усяго круга павер'яў пра Ведзьмаў. Паколькі рэальная жывучая сярод людзей жанчына, змяніўшы сваё аблічча, прычыняла шкоду аднавяскоўцам, то галоўнай мэтай звычаяў і рытуалаў, прымеркаваных да небяспечных дзён календара, было імкненне распазнаць яе, высачыць, выкрыць і абясшкодзіць. Лічылася, напрыклад, што купальскае вогнішча прыцягваюць да сябе Ведзьму, выклікаючы ў яе фізічныя пакуты, і што яна змушана прыйсці да вогнішча, каб спыніць свае пакуты.

Існавалі таксама адмысловыя прыёмы, закліканыя прыцягнуць Ведзьмаў да купальскага вогнішча: кіпяцілі цадзілку з уваткнутымі ў яе іголкамі ці асінавымі калкамі, лілі малако сапсаванай ведзьмай каровы ў агонь ці на распалены серп. Імкнуліся таксама падпільнаваць Ведзьму ў хляве, куды яна спрабавала пракрасціся ў абліччы жабы ці якой-небудзь жывёлы.

Выявіўшы поруч каровы жабу, гаспадары прабівалі ёй лапу ці вока, і на наступны дзень апынялася, што адна з суседак ходзіць з перавязанай рукой, кульгае ці аслепла - яе і лічылі Ведзьмай. Часам злоўленую ў хляве жывёлу забівалі ці кідалі ў ваду, мяркуючы, што ад гэтага Ведзьма павінна памерці ці ўтапіцца. Ведзьму можна было апазнаць падчас царкоўнай службы (асабліва велікоднай - гл. Вялікдзень - ці каляднай): яна імкнецца дакрануцца да абраза, харугвы, рызы святара, не жадае выходзіць з хросным ходам, трымае на галаве даёнку, стаіць спіной да алтара і да т.п.

На Ўкраіне кажуць, што варта толькі, праходзячы міма групы жанчын, скласці пальцамі правай рукі "дулю" і засунуць яе пад мышку левай рукі, як Ведзьма тут жа пачне лаяцца і лаяць праходзіўшага, пар. Кукіш. Лічылася таксама, што Ведзьма не тоне ў вадзе: падчас засухі жанчын заганялі ў ваду ў пошуках Ведзьмы. Адзін са стрыжневых матываў былічак пра Ведзьмаў - палёты Ведзьмаў на шабас.

Па заходнеславянскіх павер'ях, напярэдадні Вальпургіевай ночы Ведзьма пэцкаецца тлушчам крата і вылятае праз комін са словамі: "Выязджаю, выязджаю, ні за што не задзеваю". Яна ляціць на "ведзьміну гару" конна на веніку, лапаце, качарзе, касе, вілах, у ступе, на плузе, палцы, конскім чэрапе, на сароцы ці на жывёле. На шабасе зляцеўшыяся Ведзьмы танчаць разам з чарцямі, ушаноўваюць казла, балююць, ладзяць падкопы супраць людзей.

Ва ўсходнеславянскіх былічках больш падрабязна апісваюцца эпізоды начных вядзьмарскіх дзеянняў Ведзьмы перад палётам, за якімі ўтойліва назірае відавочнік (гл. "Залаты Асёл" Апулея). Месцам зборышчаў усіх Ведзьмаў апыняюцца скрыжаванні дарог, межы, горы, але часцей за ўсё - дрэвы (дуб, груша, хвоя, таполя, бяроза), дзе яны вяселяцца, балююць, танчаць, дзяруцца паміж сабой, збіваюць масла і да т.п.

Выявіўшы наступнага за ёй чалавека, Ведзьма адпраўляе яго зваротна, узнагародзіўшы цудоўным канём, які насамрэч апыняецца памялом, палкай, крывой бярозай. Лічылася, што за сваю сувязь з нячыстай сілай Ведзьма караецца цяжкай смерцю: яна не можа памерці, пакуль не перадасць сваіх ведаў; падчас агоніі Ведзьмы паднімаецца бура ці з'яўляецца чорны сабака, не знікаючая да самых пахаванняў.

У Палессе казалі, што Ведзьма не можа памерці, пакуль не разбяруць столь хаты ці пакуль яе не накрыюць цялячай шкурай. Верылі, што пасля смерці Ведзьма па начах наведвае сваю хату; каб прадухіліць такую пасмяротную "хадню", Ведзьму хаваюць тварам уніз ці прабіваюць яе труну асінавым калком.

Гл. таксама Вешціца.

Лит.: Антонович В.Б. Колдовство: Документы. Процессы. Исследования. СПб., 1877;

Максимов С. В. Нечистая, неведомая и крестная сила. СПб., 1903;

Иванов П.В. Народные сказания о ведьмах и упырях // Украiна: Народнi вiрування, noBip'я, демонологiя. Киев, 1991;

Мифологические рассказы русского населения Восточной Сибири (сост. В.П. Зиновьев). Новосибирск, 1987;

Виноградова Л.Н., Толстая С.М. К сравнительному изучению мифологических персонажей: вештица и ведьма // Балканские чтения — I: Симпозиум по структуре текста. М., 1990

Виноградова Л.Н. Общее и специфическое в славянских поверьях о ведьме // Образ мира в слове и ритуале: Балканские чтения — I. М., 1992. Л.Н. Виноградова, С.М. Толстая

Крыніца: http://pagan.ru/slowar/w/weder1ma0.php