ПОП, КСЁНДЗ
Царкоўны служыцель, які ў народнай культуры атрымаў неадназначную ацэнку. Па-першае, прынцып яго абрадавай чысціні і пэўнай сацыяльнай адзначанасці вызначыў удзел П. у многіх вясковых гаспадарчых дзеях, дзе выступаў медыятарам паміж соцыумам і светам сакральнага, што прыводзіла не толькі да выканання святаром абавязкаў хрысціянскага пастыра (хрост, вянчанне, адпяванне ды інш.), але і да ўскладання на яго фактычных функцый паганскіх жрацоў (чараўнікоў, знахараў).
Паказальна, што ў беларускім фальклоры тэрмін “ідальскі поп” азначае менавіта паганскага жраца. Яшчэ ў першай палове XIXст. Ва ўніяцкіх каноніках існавалі спецыяльныя малітвы супраць заломаў, а практычна святары “адраблялі” іх (а таксама сурокі ды іншыя хваробы). Амаль паўсюль П. былі задзейнічаны ў паганскіх па сутнасці абрадах выклікання дажджу, радзіннай абраднасці (адчынялі царскую браму пры цяжкіх родах) ды іншых рытуальна значных сітуацыях (асвячэнне купальскіх зёлак, абыдзённага палатна).
У асаблівым сакральным статусе П. прычына запрашэння яго пакачацца побач з іншымі па жытнёвым полі, але тлумачэнні кшталту “які папок, такі лянок”, “каб снапы былі такія цяжкія”, відаць, пазнейшыя. Архаічным з’яўляецца ўяўленне, якое на пачатку XX ст. яшчэ бытавала на Віцебшчыне і Палессі, аб тым, што бяздзетная жанчына зможа зацяжарыць пасля блізкасці з П., г. зн. атрымаць долю непасрэдна ад Бога. Па-другое, П. у народнай свядомасці пэўным чынам далучыўся да катэгорыі “чужога”, а ўспрыманне яго як пасрэдніка між людзьмі і небам абумовіла рысы маргінальнасці, якія ў сваю чаргу маюць фонам кантакты з іншасветам наагул, у тым ліку з яго адмоўным полюсам.
Паводле беларускіх легендаў, П., з’яўляючыся “творам” Бога, уяўляе сабой недаробленую жывёлу (льва), што і адрознівае яго ад людзей: “Ут здзелаў Бог кашлатую галаву, з даўгімі вулусамі, з бальшымі зубамі. Дый спухваціўся, што ўсяго 2 нагі. “Ну, ня будзеш жа ты чалавекам, а будзеш папом”” (Магілёўская губ.). Калматасць, барадатасць П. і асабліва чорны колер яго адзення семантычна збліжалі яго з прадстаўнікамі іншасвету (нячыстай сілай, чортам і г. д.), што адпаведна выклікала цэлы шэраг перасцярог і забабонаў наконт П.
У парэміялагічнай спадчыне супастаўленне П. з чортам наагул катэгарычнае: “Дзе поп з кадзілам, там і чорт з качаргой”; “Чорт папу таварыш”; “За папом чорт ходзіць следам бы цень, от за тым, калі поп не моліцца, та ў яго мыслі грэшныя й дзела грэшныя”. Сустрэча з П. у дарозе, асабліва падчас вяселля, хрэсьбінаў і іншых рытуальна значных момантаў, лічылася зусім непажаданай і азначала няшчасце. Каб прадухіліць магчымую бяду, трэба было тры разы сплюнуць праз левае плячо і пачухаць азадак (мужчынам – дакрануцца полавых органоў) ці выкінуць з воза жмак сена, саломы.
Шырока распаўсюджаным было перакананне, што П. мае “благое”, “урочлівае вока” і можа навесці псоту і няшчасце на чалавека і яго гаспадарку. Гэтая акалічнасць збліжае вобраз П. з вобразам ведзьмака і чарадзея, што пацвярджаецца амаль індэнтычнай формулай – перасцярогай, закліканай абараніць ад магчымых сурокаў: “Соль табе ў вочы, дзяркач у губы, а таўкач пад бокі”.
Адмоўнае значэнне меў вобраз П. і ў беларускіх сонніках (убачыць яго ў сне – да бяды, стратаў у гаспадарцы або смерці, “гэта чорт у вобліку свяшчэнніка да цябе падбіраецца”). Азначаныя акалічнасці выклікалі ўстойлівыя звычай пазбягання і сустрэчы з П. не толькі ў асяродку сялянства, але і сярод граждан, на што, напрыклад, наракалі полацкія святары ў другой палове XIX ст. П. тут выступіў як прадстаўнік царквы, што ў традыцыйнай светапогляднай дыхтаміі набыла рысы “заклятага” месца, нежылой хаты, лазні і да т. п., г. зн. стала локусам сустрэчы са звышнатуральным.
П. выступае ў якасці другога цэнтра духоўнага побыту колішняй вёскі (першае месца належыць чараўніцы, знахару, ведуну). Назіраецца нават іх узаемазамяшчэнне ў асобных сітуацыях – пры працяглым бяздожджы вадой аблівалі не толькі жанчыну, у народным уяўленні звязаную з урадлівасцю глебы, але і П., і ў гэтым выпадку рытуал не ўспрымаўся як супрацьхрысціянскі. Параўн. яшчэ і перасячэнні вобразаў П. і чараўніцы – на Вялікдзень іх аблівалі вадой, “каб болей было малака”.
У час засухі бралі лапаць і цягнулі яго ў поле, ззаду ішлі бабы з плачам, а наперадзе П. Лавілі прусака і, загарнуўшы ў паверку, падкладвалі П. у шапку, каб “вынес” з хаты. Ва ўсіх гэтых выпадках удзел сакралізаванай фігуры П. забяспечваў просты зварот да вышэйшай звышнатуральнай інстанцыі. Неабходна ўзгадаць і парадыйныя царкоўныя рытуалы, дзе ролю П. з прычыны яго маральна-этычных заганаў (п’янства, распуста, скнарлівасць, хлуслівасць, неадукаванасць) вельмі часта быў прадметам народных кпінаў і асуджэння, што і знайшло сваё адлюстраванне ў беларускім сацыяльна – побытавым фальклоры.
Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary/view/4213
|