ПЕРАЖЫН, ПРАЖЫН
Л.Н.Вінаградава
Перажын, пражын - вядомы ў рускіх (часткова - у беларусаў) спосаб магічнага адабрання ўраджая з чужога поля; від шкоднаснай магіі (пар. Залом). Уяўляе сабою сжатую ў жыце вузкую палоску ("ледзь прыкметную сцяжынку"), якая цягнецца з аднаго краю поля на другога; або дзве дарожкі шырынёй у палец, якія перасякаюць поле крыж-накрыж.
Па беларускіх (р-н Гародні) павер'ях, ведзьмы падчас красавання жыта зразаюць па кутах чужой нівы некалькі сцеблаў і адносяць у свой свіран, каб "пераняць" ураджай. Часам гаспадары заўважалі, што ў іх поле выжаты невялікія кругі (велічынёй са сподак), і лічылі іх Перажынам . (Кастрамскі край).
Гэтыя злыя дзеянні прыпісваліся "дасведчаным" людзям (ведзьмакам-перажыншчыкам, ведзьмам-перажыншчыцам) ці нячыстай сіле - лесуну, палевіку, злому духу. Падыходным для Перажына часам лічыўся перыяд красавання травы, ноч напярэдадні Івана Купалы ці пачатак жніва.
Па паўночнарускіх уяўленнях, пасевы побач з Перажынам звычайна бываюць не выдратаваны, каласы не пакамячаны, слядоў на зямлі не відаць, таму казалі, што ведзьмакі робяць Перажын, "вісячы ў паветры ўніз галавой" і выстрыгаючы каласы нажніцамі: "Нячыстая сіла трымае ведзьмака за ногі, і ён зразае каласы".
Жыхары Калужскай вобл. распавядалі, што вядзьмарка прывязвае да левай нагі маленечкі серп і ідзе з ім праз поле, зжынаючы сцеблы жыта. Па іншых павер'ях, жанчыны-ведзьмы рабілі П. употай ад аднавяскоўцаў з дапамогай звычайнага сярпа: напярэдадні Івана Купалы ведзьма, распрануўшыся да ніжняй кашулі і распусціўшы валасы, без крыжа і пояса, зжынае некалькі пучкоў травы і пераносіць іх на сваё поле.
Выходзячы рабіць Перажын, "дасведчаныя" людзі перагортвалі ў хаце ўсе абразы "ўгару нагамі" і адкрывалі насцеж дзверы свайго свірана, каб чужое збожжа "цякло ў іх аруды".
Калі сусед выпадкова зазірне ў свіран перажыншчыка, то ўбачыць, што збожжа там не ляжаць звычайнай выявай, а стаіць тарчма. У Мажайскім р-не Падмаскоўя распавядалі, што сельскі млынар мог апазнаць таго, хто рабіў Перажын: пачынаючы малоць прывезенае кімсьці на млын збожжа, ён бачыў, што "яно стаіць ў мяшках тарчма".
Каб распазнаць сярод аднавяскоўцаў перажыншчыкаў, сяляне Ўладзімірскай губ. за тыдзень да пачатку жніва, дамовіўшыся паміж сабой, зжыналі кожны на сваім участку па жмені першых каласоў, зносілі іх у адно месца і запальвалі вогнішча, лічачы, што ў паляўнічага да чужога ўраджая ад гэтага пагарыць у поле ўвесь хлеб.
Блізкае да гэтага павер'е пра адабранне ўраджая (без тэрміна "Перажын ") вядома ў балгарскай міфалогіі: жанчына-ведзьма ў ноч на Іванаў дзень ідзе да чужога поля, прамаўляе магічнае слова, у выніку чаго ўсё жыта схіляецца ўніз, а "цар нівы" (сцябло з падвойнымі каласамі) застаецца стаяць; тады яна зразае гэтыя каласы і выносіць на сваё поле. Гэтыя дзеянні завуцца "адабраннем жыта".
Лит.: Терновская О.А. Пережины в Костромском крае//Славянский и балканский фольклор: Этногенетическая общность и типологические параллели. М., 1984. С. 117-129; Зеленин Д.К. Восточнославянская этнография. М., 1991. С. 73; Власова М. Русские суеверия. СПб., 1998. С. 388.
Л.Н.Вінаградава
|