СЕКС І ЭРОТЫКА Ў БЕЛАРУСКАЙ ТРАДЫЦЫЙНАЙ КУЛЬТУРЫ

Уладзімер Лобач

08.04.2008 г.

За апошнія 200 гадоў свет пабачылі тысячы доследаў беларускай традыцыйнай культуры. Іх значная частка з'яўляецца апісальнаю і вылучаецца «заангажаванасцю» даследчыка тымі ці іншымі ідэалагемамі, што выяўлялася ў выбары прыярытэтных кірункаў даследавання, г. зн. у штучным вылучэнні «больш каштоўных» і «менш (ці зусім не-) каштоўных» кампанентаў народнай культуры. Калі ў ХІХ - пач. ХХ ст. пераважалі тэмы, звязаныя з духоўнай спадчынай беларусаў (міфалогія, веранні, абрадавасць), а доследы матэрыяльнай культуры былі адзінкавымі, дык у савецкія часы (асабліва ў 1950-1980 гг.) надзвычайную каштоўнасць набылі сялянскія хаты, пуні ды гумны, а таксама аблавухі, збаны ды сохі, прычым толькі ў кантэксце іх непасрэднай функцыянальнай прызначанасці.

У постсавецкі час (калі «этнаграфія» перайменавалася ў «этналогію», што нібыта мусіць сведчыць пра яе якасную метадалагічную трансфармацыю) акцэнтацыя ўвагі на духоўных феноменах народнай культуры падкрэслівала пошук уласнай нацыянальнай ідэнтычнасці ў сімвалах і стэрэатыпах традыцыйнай культуры. Тэма сексуальнасці і эратызму ў традыцыйнай культуры была як бы няіснай для даследчыкаў. Іх унутраная «цэнзура» адносна гэтай тэмы мела грунтам абсалютна іншы тып ментальнасці, характэрны для індустрыяльнага грамадства і радыкальна адрозны ад светаўспрыняцця чалавека традыцыйнай (архаічнай) супольнасці.

Практычна ўсе беларускія этнографы ХІХ - пач. ХХ ст. «апускалі» абрад «пакладання маладых», ці «каморы», у апісанні традыцыйнага вяселля. Матывацыя была прыблізна падобная тлумачэнню А. Багдановіча адносна «каморнай песні», якую ён не прывёў «з-за яе суцэльна нецэнзурнага зместу». Дыскрымінацыя «вясковага інтыму» да таго ж актыўна праводзілася з боку хрысціянскай царквы, прадстаўнікі якой традыцыйныя абрады з элементамі эротыкі характарызавалі як грахоўныя.

Так, полацкі праваслаўны святар І. Блюдзінскі ў 1872 годзе назваў «Жаніцьбу Цярэшкі» гульнёй «цёмнай і гранічна амаральнай». З іншага боку, этнографы ініцыявалі свае кантакты з вёскай звонку і не заўсёды знаходзілі адэкватны водгук. Напрыклад, зафіксаваная колькасць «каморных песняў» у параўнанні з песнямі, што суправаджалі іншыя этапы вяселля, мізэрная, бо сама прысутнасць чужога пры пакладзінах маладых выглядала недарэчнасцю. Тое ж датычыцца і т. зв. «брахлівых», «тлустых» песняў радзіннага рытуалу, зафіксаваць якія «па-за падзеяй» значна цяжэй, чым каляндарна-абрадавыя спевы.

Гэтыя акалічнасці вялі да стварэння скажонага вобразу беларусаў, якія дзякуючы свайму фальклору і чараўніцтву лічыліся ледзь не роднымі ўнукамі Ўсяслава Чарадзея, а ў сферы сексу выглядалі недаразвітымі цельпукамі. У савецкі час у выданнях беларускага фальклору «саромныя» выразы ці словы часцяком прапускаліся ці замяняліся «чытэльнымі», што ламала сэнс, сімволіку і рытміку аўтэнтычных тэкстаў. Шэраг фальклорных твораў эратычнага зместу ўсё ж траплялі на старонкі друку, найчасцей з прычыны поўнага неразумення выдаўцамі іх семантыкі.

Так, напрыклад, цытуючы вясельную песню, дзе грыб сімвалізуе жаніха і ягоны актыўны пачатак, Мікалай Нікольскі зрабіў выснову, што падобныя матывы сведчаць пра з'яўленне такіх песняў у эпоху матрыярхату, калі вырашальную ролю ў гаспадарцы людей адыгрывала збіральніцтва. Кіруючыся такой логікай доследу, трэба тады прызнаць і тое, што ў даўніну беларусы жылі з залатых радовішчаў, бо ў каляднай песні гаспадар наважвае ў сваёй святліцы «трыццаць пудаў і чатыры» чыстага золата.

Майсей Грынблат, адзначыўшы, што частка песняў, прысвечаных узаемаадносінам кума й кумы, досыць фрывольнага зместу, сцвярджаў, што большасць з іх носіць «бязвінны» характар і распавядае пра прыязныя адносіны, што выяўляюцца ў частаванні кумам кумы арэшкамі, жывой рыбкай. Напэўна, М. Грынблат недастаткова быў знаёмы з рознымі жанрамі беларускага фальклору, іначай нават простае апісанне арэха ў загадцы (Тонка стоя, слаба віся, сам касматы, кончык лысы) выклікала б сумнеў у «бязвіннасці» падобных пачастункаў, тым больш у кантэксце радзіннага рытуалу.

Рэдкія выключэнні з правілаў, калі даследчыкі разглядалі эратычны кампанент у традыцыйнай культуры, не маглі разбурыць стэрэатып пра скрайнюю «цнатлівасць» і антысексуальнасць беларусаў на тле іх бязмернае працавітасці, кемлівасці і адухоўленасці. Вобраз Беларусі як «рэспублікі-партызанкі», культываваны ў масавай свядомасці ў паваенны час, ужо паводле свайго вызначэння не прадугледжваў аніякіх эратычных кантэкстаў. Наша асноўная мэта палягае ў аналізе сексуальных паводзінаў розных полаўзроставых груп, характарыстыцы полавага (эратычнага) сімвалізму і вылучэнні ў рытуальнай прасторы традыцыйнай культуры беларусаў локусаў, найбольш насычаных эратычным зместам.

ЭРОТЫКА Ў ТРАДЫЦЫЙНАЙ МОЛАДЗЕВАЙ СУБКУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСАЎ

Аналіз фальклорных тэкстаў паказвае, што сімволіка міжполавых дачыненняў мае як бы тры ступені «празрыстасці». Найменш «празрыстая» яна ў межах моладзевай субкультуры; падчас пераходу з аднаго жыццёва-сацыяльнага статусу ў другі (вяселле) эратызм робіцца больш «адкрыты», і, нарэшце, эратычна-сексуальная семантыка «дэшыфруецца» падчас «радзінаў», калі адпаведная сімволіка ўвасабляе ўласны сексуальны досвед кожнага з прысутных.

Хаця тэма міжполавых адносінаў асабліва актуалізуецца ў традыцыйнай культуры, пачынаючы з моманту дасягнення юнакамі і дзяўчатамі полавай і сацыяльнай спеласці, сексуальнасць чалавека (як адна з праяваў ягонай сацыяльнасці) дыягназуецца, рэгулюецца і праграмуецца ўжо адразу пасля ягонага нараджэння. Так, на Віцебшчыне лічылі, што калі нарадзілася дзяўчынка, то яе трэба «прыймаць» у мужчынскія нагавіцы, і абавязкова бацькавы, каб яе любілі мальцы, а хлопчыка трэба «прыймаць» у жаночую кашулю, і абавязкова ў кашулю маці, каб яго любілі дзеўкі. Пупавіну трэба было пераразаць на адлегласці трох пальцаў ад перавязі.

Калі пупавіну адрэзаць бліжэй, то ў хлопчыка посік будзе занадта кароткі, а дзяўчынка будзе вельмі пажадлівай. Падчас першага купання дзяўчынкі ў ваду кідалі грошы й жуковіну, каб дзіця было багатае й шчаслівае ў пары. Тую ваду пасля дзевачкі вылівалі на парогі, каб выйшла замуж. Аднак карміць грудзямі падчас купання, асабліва хлопчыка, забаранялася, бо дзіця вырасце распусным. Каб гарантаваць дзіцяці фізічную прывабнасць у будучым, на Падзвінні існаваў звычай купаць дзяўчынку першы раз у вадзе з малаком, каб яна была белая з твару, а хлопчыка - у вадзе з півам, каб ён быў моцным і прыгожым.

Сімволіка піва (хмелю), найшырэй разгорнутая ў вясельнай абрадавасці, абыгрывалася і ў сітуацыі, калі дзіця мачылася ў купель падчас хросту, - гэта азначала, што ўсе прысутныя «пап'юць піва» на ягоным вяселлі. Аднак полавая ідэнтыфікацыя дзяцей наймалодшага веку была яшчэ няпэўнай. Гэта выяўлялася ў адсутнасці адрозненняў у адзенні (дзеці насілі даўгую сарочку), забавах і нават у іх «бясполым» найменні назоўнікамі ніякага роду («немаўля», «дзіця», «малое»). Пераход у групу падлеткаў («блазнаты», падшпаркаў») і сімвалічны акт полавай ідэнтыфікацыі адбываўся ў веку 6-8 гадоў.

Падлеткавы перыяд, які цягнуўся прыблізна да 14 год, вылучаўся актыўнай сацыялізацыяй дзяцей у сферах «мужчынскай» і «жаноцкай» працы, што падкрэслівала іх полавую ідэнтычнасць. Дасягненне шлюбнага веку (паўналецця), што супадае з перыядам юнацтва (з 14-16 да 20-21 году), характарызавалася не толькі біялагічнай (полавай), але і псіхалагічнай, сацыяльнай спеласцю чалавека, якая выяўлялася ў шматлікіх дзеяннях (гульнях) абрадавага характару. Таму нават індывідуальным асаблівасцям полавага развіцця ў традыцыйнай культуры надавалася і сацыяльнае «гучанне».

Перавага фізічнага пачатку над духоўным (прыроды над культурай) у развіцці дзяўчыны маркіравала яе акультурныя (амаральныя) паводзіны ў далейшым і падпарадкаванасць прыродным (не чалавечым) законам: «Калі ў дзевачкі-падшпарка вельмі хутка растуць цыцкі… яна будзе вельмі падкая да мужчын, а затым хутка састарыцца, як грыб». Празмерна «пышныя формы» асацыяваліся з праявамі жывёльнага свету (паказальна, што дагэтуль у моладзевым слэнгу Наваполацку непрапарцыйна вялікія грудзі пазначаюцца як «дойкі» ці «вымя»), былі аб'ектам жартаў і кпінаў і, у сваю чаргу, вымагалі «культурнай карэкцыі»:

«Мой жа ты тутулічка, / Прадай ты каровачку, / Купі мне шнуровачку! / А з мяне мальцы смяюцца, / Што ў мяне сіські трасуцца. / А з мяне мальцы бурчаць, / Што ў мяне сіські тырчаць!». Пры «карэкцыі», як правіла, выкарыстоўвалі прыёмы кантагіёзнай магіі: для змяншэння велічыні грудзей іх некалькі разоў мачылі вадою, у якой абмывалі нябожчыка. Аднак, паколькі прыгожыя дзявочыя грудзі былі не толькі прыкметай полавай спеласці, але і аб'ектам эратычных перажыванняў з боку хлопцаў («з-за якіх любяць і за якія нібыта ненарокам хапаюцца»), большасць магічных прадпісанняў датычылася менавіта іх «правільнага» росту.

«Каб выклікаць рост грудзей, дзяўчына павінна есці як мага часцей «паскробышы», бульбу, рэпу, бручку і іншыя круглыя прадукты, сагрэўшы іх папярэдне за пазухай ля голага цела… Калі ж такімі сродкамі мэта не дасягаецца, дзяўчына павінна прыкласці сабе да смочак ці разнаполых шчанюкоў, ці кацянят… Чым дружней смакталі шчанюкі і кацяняты, тым хутчэй дзяўчыну ўпрыгожаць высокія грудзі». З гэтай жа мэтай грудзі націралі хлапецкай шапкай ці, саджаючы хлеб у печ, скубалі «за кожным разам тройчы цеста з лапаты». Перыяд дзявоцтва адлюстраваны ў беларускім фальклоры расліннай сімволікай.

Дзяўчына, якая дасягнула шлюбнага ўзросту, сімвалізуецца садовымі (ружа, яблыня, груша, чарэшня, вішня) і палявымі (каліна, рута, бяроза) дрэвамі і кветкамі ў стадыі свайго квітнення: «На гародзе да на пераходзе / Там цвіла рожа чырвоненька, / Там хадзіла злічна паненка, / Злічна паненка, малада Аленка. / Яна тую рожу да сашчыпала, / Сашчыпала і вянок звіла, / Завіўшы вянок, пайшла ў танок». Спеласць хлопца, як і дзяўчыны, таксама вызначалася біялагічнымі і культурнымі фактарамі. К 18 гадам хлопец мусіў выконваць практычна ўсе гаспадарчыя («мужчынскія») работы.

Аднак паколькі «культурнае будаўніцтва» чалавека завяршалася толькі з уступленнем яго ў шлюб, цнатлівасць хлопца выяўлялася ў пэўнай тэхналагічнай недасканаласці: цнатлівы мужчына не ўмее пацэліць каменем у цэль, не ўмее сячы сякераю па адным месцы. Полавая спеласць была натуральным вызначальнікам пры дасягненні шлюбнага ўзросту («яшчэ жанілка не адрасла» - пра фізіялагічна неразвітага хлопца), але ўлічвалася толькі ў кантэксце сацыякультурных вартасцяў юнака.

Калі ён характарызаваўся акультурнымі якасцямі (прыдуркаватасцю, няўмельствам, скрайняй неахайнасцю і да т. п.), то набліжаўся да ўзроўню дзіцяці (несамастойнага, няўмелага, не здольнага сачыць за сабой) і выключаўся са шлюбнай катэгорыі: «Што яго жаніць, калі ў яго са сракі ваніць?» Паўналецце юнака сімвалічна суадносілася з вегетацыяй хмелю, радзей - барвінкам і рамонкам: «Цяпер буду жаніціся. / На тычыне хмель развіўся, / на ніўцы ячмень ужо наліўся». Перыяд знаходжання чалавека ў моладзевым калектыве доўжыўся ў сярэднім ад аднаго да пяці гадоў. На працягу гэтага перыяду асноўнай задачай моладзевай групы было стварэнне шлюбных пар праз абрадавыя гульні і іншыя формы рытуальных паводзінаў.

Рытуальны характар моладзевых гульняў больш падрабязна праілюструем на прыкладзе «Жаніцьбы Цярэшкі» - унікальнай абрадавай дзеі, бытаванне якой амаль супадае з арэалам рассялення полацкіх крывічоў. Гульня рытуальнага зместу, у адрозненне ад гульні побытавай, мела строгую суаднесенасць з «міфалагічна напружанымі» пунктамі ў часе і прасторы. Яна выконвалася выключна зімой, у дні гадавых святаў, як, напрыклад, Каляды, Новы год і загавенне перад Вялікім постам.

Непасрэдна «Жаніцьба» пачыналася апоўначы - у «нулявы» прамежак часу, які ў традыцыйнай беларускай культуры разглядаўся як найбольш аптымальны для камунікацыі з іншасветам (варожбы, замовы) і разнастайных магічных метамарфозаў. Месца «ігрышча» - карчма - успрымалася як памежны пункт у прасторавай сістэме «свайго»/«чужога» свету. Абрадавы характар «Жаніцьбы» вынікае і з абавязковасці яе правядзення, і з «санкцыянавання» на яе правядзенне з боку дарослых. Сам сюжэт «Жаніцьбы» ў кантэксце зімовага сонцазвароту, смерці старога светапарадку і стварэння новага, набываў касмічнае гучанне.

У гэтым сэнсе знакавымі з'яўляюцца найменні дзейных асобаў, якія і заключаюць сімвалічны шлюб: Дзед і Баба. У вобразе Дзеда (абагульнена - Дзядоў) фігуруюць Продкі, Бог, хатнік і шэраг іншых прадстаўнікоў сферы сакральнага (вядомы быў і памінальны дзень «Бабы», у гонар продкаў жаночага полу). Так, падчас Калядаў ажыўленне «казы» і, адпаведна, нараджэнне новага светаладу было магчымае толькі праз пачастунак-ахвяру з боку гаспадароў і сімвалічны полавы акт «казы» з прадстаўніком сакральнай сферы - Дзедам ці механошам: «Каб наша козанька / Ды наелaся, / Пад механошу / Павалілася. / Ну-тка, механош, / Дуй казе ў нос. / Надзьмецца жыла, / Будзе каза жыва» ці: «У нашага Дзеда / Такая жыла. / Такая жыла, / Каб каза жыва». Гэткі ж сімвалічны сэнс мае і «папіханне» казы дзедавым кіем.

Паколькі Кірыла Тураўскі да найбольш «багамерзкіх» грахоў нашых продкаў адносіў і «блуд со скотом», магчыма, пазначаны акт у дахрысціянскай абрадавасці мог насіць рэальны характар. Аналіз фальклорнага матэрыялу (Цярэшка, Цялешка, Цяльпешык - у беларускіх казках - драўляны хлопчык) і функцыяў «Цярэшкі» дазваляе пагадзіцца з думкай аб фалічным характары гэтага персанажа, паколькі слова «церэх» у беларускай мове азначае «таўкач», які можна адназначна трактаваць як сімвалічны займеннік эрагаванага дзетароднага органа мужчыны.

На пачатку «Жаніцьбы» дзяўчаты і хлопцы падзяляюцца на два шэрагі, прычым першы становіцца з левага, а другі - з правага боку, што сімвалізуе ў міфалагічным плане распад сусвету на дзве зыходныя кампаненты. Сама «Жаніцьба» - злучэнне пар, якім кіруюць абраныя з шэрагу жанатых Бацька і Матка, - у тэкставым плане санкцыянуецца выключна Цярэшкам, які з'яўляецца ў выглядзе механошы (прыгадайма механошу каляднага абыходу) і прыносіць кампаненты, неабходныя для заключэння шлюбу: «Цярэшка, чаху, чаху, / Што ў цябе ў мяху, ў мяху? / - І шпілечкі, іголачкі, / Залаты пярсцёначкі, / Ёлачкі ды палачкі, / Дзецкія забавачкі».

Колючыя падоўжаныя прадметы гэтага шлюбнага набору сімвалізуюць актыўны мужчынскі пачатак, рэчы з адтулінай (мех, пярсцёнак, абаранак) - жаночы. Полавы сімвалізм гэтых рэчаў яскрава выяўляецца як у саміх «Цярэшках», так і іншых фальклорных тэкстах. Да прыкладу, у вясельнай тэматыцы парваны мех азначае адсутнасць цноты ў нявесты: «Распароўся мех - і на бацьку грэх», а «голка» выступае ў якасці актыўнага фігуранта ў першую шлюбную ноч:

«Швачка была наша Васька, / Вышыла ўкруг падала / Тупой іглой без вушка / І чырвоным шоўкам». Зайздроснае ўмельства ў выкарыстанні сваёй «голкі» паказвае і «дзядулька» цярэшкавых прыпевак: «Дзед бабе кажух шыіць, / Бабіна душа ныіць./ Дзед бабе кажух пашыў, / Сем раз на начы прасіў». Ідэнтычнае «прачытанне» мае і шпілька: «Прыбег Хвілька, забіў шпільку. Ах, Хвілька, харошая твая шпілька! Прыбягай паскарэй, забівай пакрапчэй» (загадка пра маслабойку).

Характэрна, што слова «хвіль» ува ўмоўнай мове («Любецкі лемент») жабракоў Магілёўскай губерні азначала менавіта мужчынскі чэляс. Тэма страты дзяўчынай цнатлівасці і, адпаведна, пераходу з дзявоцкага ў жаночы стан сімвалічна абыгрываецца на працягу ўсёй «Жаніцьбы». Найбольш тыповы сюжэт з «патапленнем» бабулькі дзедам: «Дзед бабу тапіць вядзець, / А баба крычыць, ня йдзець. / - Хай цябе кадук бярэць, / Як ты мне хвартух дзярэш!» Разрыванне «дзедам» хвартуха, які ў народнай традыцыі сімвалізаваў жаночыя геніталіі, а ягоная наяўнасць у дзяўчыны - яе цнатлівасць, указвае на сексуальны характар «патаплення» «бабулькі».

Паказальна, што сам дзеяслоў «купацца» ўзыходзіць да індаеўрапейскага кораню kup- са значэннем «кіпець, горача жадаць», а беларуская фальклорная традыцыя трактуе «намаканне» вянка як страту дзяўчынай цноты. Аднак, у адрозненне ад вясельнага ці радзіннага фальклору, эратызм «Цярэшак» яшчэ не нагэтулькі «празрысты» і відавочны. Таму менавіта іх супастаўленне з іншымі жанрамі, перадусім з сямейна-абрадавымі песнямі, дапамагае «прачытваць» глыбока прыхаваны сэнс нібыта бяскрыўдных сітуацыяў: «Пайду я кароў даіць, / А за мной жа бык бяжыць. / Каб цябе каршун задраў, / Як жа ты мне хвартух парваў!»

Тэма, пазначаная сімволікай хвартуха, акцэнтуецца тут і вобразам раз'юшанага быка, убачыць якога ў сне абазначае нараджэнне сына, а ўдар ягонымі рагамі - тое, чаго наяве «чалавек дабіваецца ад жанчыны». Дашлюбныя полавыя зносіны, не санкцыянаваныя вясельным рытуалам, атаясамліваліся з выхадам, «выпадзеннем» са сферы Культуры, уваходжаннем чалавека ў зону Прыроды, дзе дзеянні не рэгламентаваныя ніякімі нормамі: «Пападдзя пшанічку жала, / У полі заначавала. / У полі пад ёлкаю / З маладым Міколкаю».

Паколькі нашымі продкамі елка з шышкамі лічылася фалічным дрэвам, то начоўка дзяўчыны «пад елкаю» мела адназначную дэшыфроўку. Так, радзіна маладога кпіла з нецнатлівай нявесты наступным чынам: «Ці пад еллю спала? / Ці шышка ўпала? / Ці кароў даіла? / Ці на рог прабіла?» Эратычны кантэкст мелі ў «Цярэшках» і разнастайныя аперацыі з арэхамі: «Выйду, выйду ў агарод, / У дзявоцкі карагод, / Арэшкі шчыпаючы, / Дзядульку шукаючы, / Арэшкі цатуючы, / Дзядульку цалуючы».

Арэхі, якія сярод іншых «падарункаў» прыносіць Цярэшка, з'яўляюцца андрагінным (які ўвасабляе мужчынскі і жаночы пачатак адначасова) сімвалам, што і абыгрываецца ў фальклоры. Так, знешні выгляд арэхаў (Па чатыры, па пяць залупіўшыся вісяць) трывала суадносіў іх з актыўным мужчынскім пачаткам, але парожняя структура, у якой нараджаецца ядро, збліжала іх з вобразам жаночага ўлоння. У Юраўскіх і Купальскіх песнях часта сустракаецца сюжэт, дзе арэх з ядром («сярэдзінай») ідэнтыфікуецца з дзявоцкасцю і супрацьпастаўляецца мужчынскаму пачатку, сімвалізаванаму маналітным (без ядра) камянём.

Адсюль збіраць, лушчыць, трушчыць арэхі - пазбаўляць дзяўчыну цнатлівасці. Так, у архаічнай абрадавай гульні «Яшчур» (выконвалася, як і «Жаніцьба», на Каляды) апошні характарызаваўся наступнымі словамі: «Сядзіць, сядзіць яшчар! / У зялёным крэсле, / У ласкавым кусце, / Гарэшыкі трушча. / Бяры сабе паненку, / Каторую хочаш». Яшчэ больш выразна сімволіка арэха агучваецца ў «каморнай» песні вясельнага абраду, якая ўхваляе «непарушанасць» нявесты да шлюбу: «А добра наша Манечка чыніла, чыніла, / Што не хадзіла ў цёмныя лясы ў арэшкі, арэшкі, / Не нарабіла сваёй радзіне насмешкі, насмешкі».

Тэма міжполавых дашлюбных адносінаў адлюстравана ў «Цярэшках» з умоўнай назвай «Паіла коніка ў вядрэ», дзе конь выступае сімвалам мужчынскага, а вядро з вадой - жаноцкага пачатку: «Паіла коніка ў вядрэ, / Відзіла я рыбку на дне. / Смачная рыбачка карась, / Пацалуй, дзядулечка, хоць раз». Параўнанне незамужняй дзяўчыны з напоўненым посудам прысутнічае і ў вясельным фальклоры (на запоінах - сватам): «Вазьміце яе, расціце яе, / Недарошчаную дзевачку. / Вазьміце яе, дапіце яе, / Залатую чарачку». Адсюль «рыбка на дне» фігуруе ў тэксце невыпадкова: «Так нікому не ўдалося, / Як мне, беднай сіраце: / З'ела рыбку-трапятушку - / Трапечацца ў жываце».

Прагаворванне ўсіх іпастасяў «эратычнай тэмы», абавязкова ў дасціпнай форме, стварала ў моладзі пэўны сексуальны досвед, які разбураў мажлівыя комплексы ў сферы рэальных полавых адносінаў і ўводзіў іх у пачуццёва-цялесны свет «дарослага» жыцця значна лепей, чым сучасныя заняткі сямейнай этыкі, падчас якіх старэйшае пакаленне спрабуе навязаць уласныя сексуальныя фобіі сваім нашчадкам. Адной з формаў «пранікнення» ў «дарослую» тэму былі двухсэнсоўныя загадкі, дзе адна з адгадак насіла падкрэслена эратычны характар, але «правільны» адказ быў бяскрыўдным.

Прывядзем толькі некаторыя з іх: «Рос, рос, вырас, з цёмнага вылез, на свет паказаўся, з дзеўкамі пакахаўся» (арэх); «Каб не дзедава качалка, сохла б бабіна мачалка», «У дзеда вісіць, у бабы ззяе, дзед папросіць - баба дае» (калодзеж з журавом); «А ў нашага татулькі залатыя баўтулькі, як забаўтаюцца, дык усе здагадаюцца», «Сярод сяла вісіць кіла» (звон); «Стаіць поп на масту, крычыць: «Гвалт, абасцу!» (самавар); «Каб не дзедава рамяство, у бабы б па калені адрасло» (венік); «Без костачкі, без жылачкі, адзін састаў і той устаў» (цеста ў дзяжы); «Гагалёк бабу качае» (венік у лазні); «Зверху чорна, усярэдзіне - красна, як надзенеш - будзе пракрасна» (калёшы).

Сімвалічны характар «Жаніцьбы», нягледзячы на «праграму-максімум», што ставілася перад «маладымі» («Мая ж ты жанулечка, / Я ж твой мужулечка! / Мы ж будзем на свеце жыць, / Мы ж будзем дзяцей пладзіць, / Мы ж будзем гарэлку піць, / Мы ж будзем дзяцей жаніць»), не вымагаў практычнай «рэалізацыі» тэмы: «Ня топай, дзядулька, нагой, / Ня лягу я спаць з табой, / Бо я невянчоная / - На вечар злучоная». Прычым «спаць» у гэтым сэнсе азначала «выконваць шлюбны абавязак» і не выключала сумесных начовак моладзі.

Так, у адным найбольш раннім апісанні «Цярэшкі», зробленым на поўдні сучаснай Лепельшчыны, «хлопцы і дзеўкі… пад канец вечару, далёка за поўнач, па папярэдняй згодзе кладуцца спаць парачкамі». Патрабаванне звычаю захоўваць пры гэтым цнатлівасць выконвалася далёка не заўсёды. Звычай «падначовак» шырока практыкаваўся ў моладзевым асяроддзі на працягу ўсяго году, асабліва ўлетку і ўвосень.

Гэтая тэма часта сустракаецца ў нашым фальклоры: «Гарбуз белы, салодзенькі, / Прыйдзе ка мне малодзенькі. / Каб боцікі не скрыпелі, / Каб падкоўкі не звінелі, / Каб матуся не слыхала, / З кім я ночку начавала». Сітуацыя выбару шлюбнага партнёра часам прыводзіла да таго, што «да дзяўчыны, каб пераначаваць з ёй, уваходзяць такім чынам два ці тры хлопцы, па чарзе ці нават усе адразу».

Прычым, натуральна, «выбірала» не толькі дзяўчына: «Казаў бацька, каб я ажаніўся, / Каб па ночах не хадзіў і не валачыўся, / А я - хлопец добры, я не валачуся: / Дзе дзеўку пачую, там і заначую. / У адной спаў я, у другое ўпіўся, / А ў трэцяй на пячы нагавіц забыўся». «Падначоўкі» не маглі быць цалкам незаўважнымі для бацькоў дзяўчыны («Як мамуля ўслышала / Да старому праведала: / - Устань, душка, устань, душка, / Ест у Касі нехта ў ложку»), але бацькі «заплюшчвалі вочы» на іх: «А маці не спала, / Ды й усё чыста чула. / Мяне не сварыла, / Сама такая была».

Аднак часам сітуацыя магла выходзіць з-пад кантролю і прыводзіць да незапланаваных наступстваў: «Ці я табе не казала, ці не гаварыла, / Не кладзіся са мной спаць, бо будзе Гаўрыла./ А ён мяне не паслухаў, усё пры боку клаўся. / Цяпер сама не знаю, скуль Гаўрыла ўзяўся. / Цяпер, мая маці, гані за кумамі, / А Гаўрыла на пячы шоўгаіць нагамі».

Найбольшая небяспека страціць свой «вянок» (цноту) для дзяўчыны была звязана з моладзевымі ігрышчамі, у сваю чаргу цесна суаднесенымі з самымі значнымі святамі каляндарнага цыклу (Каляды, Масленка, Купалле). У прыватнасці, канфліктная сітуацыя паміж дзяўчынай і бацькамі магла ўзнікнуць па яе вяртанні з Юраўскіх карагодаў: «Што ў цераме / Крычыць, плачыць? / - Юр'ева маць / Доньку біла :/ - А дзе, донька, / венчык дзела?» Аднак ці не самым эратычна насычаным святам было Купалле.

Страта цнатлівасці сімвалізавалася стратаю дзявоцкага вянка («Купалначка дачку біла: - Дзе ж ты, шэльма, вянок дзела?») ці намаканнем хвартуха («- Чаму ў цябе, дзіцятка, хвартух мокры? / - Малайцы, бацюшка, купаліся / Да маім хвартухам уціраліся»). Тое ж значэнне, што і страчаны вянок, мела на сімвалічным узроўні і расплеценая дзявоцкая каса: «Ужо на дварэ сонейка ўзыходзіць / - Каралёва дачка з вулачкі прыходзіць. / Яе шаты сцерты, змяты, / Яе косачка растрапана, / Яе вочачкі заплаканы».

Наступствы купальскай «гульні» маглі быць пэўнымі: «На вуліцы чабор гарыць, / А ў дзевачкі жывот баліць. / «Ой, жанішка, ратуй, ратуй, / Калыбельку гатуй, гатуй». Невыпадкова, што ў Дабравешчанскіх (25 сакавіка) вяснянках, якія гучаць не раней за 9 месяцаў пасля Купалля, ёсць сюжэт пра дзяўчыну з пазашлюбным дзіцём: «Воран грача - сын бяленькі, / Дзеўка плача - сын маленькі. / Воран грача паляцець, / Дзеўка плача - недзе дзець».

Узаемадачыненні моладзі не абмяжоўваліся рамкамі святочных ігрышчаў. «Небяспека» магла падпільноўваць дзяўчыну і ў будзённым жыцці. Хлопец мог скарыстаць любы зручны момант: «Як у полі, ў полі / Пасець дзеўка коні. / Прыйшоў да е Якаў, / Ставіў дзеўку ракам». Не засмучалі гэткага зуха ні надвор'е, ні адсутнасць хатняга камфорту: «Каб гэтага каваля / Мяцеліца замяла! / Як ён мяне маладу / Паваліў на ляду».

Дасягнуць сваёй мэты хлопец мог толькі са згоды дзяўчыны: «Я на вуліцы была, / Я відзела Ясю. / Хацеў мяне паваліць (варыянт: абáбіць), / А я не далася». У беларускім фальклоры падман дзяўчыны і гвалт над ёю, як правіла, прыпісваецца «чужым» элементам, адрозным і паходжаннем, і родам заняткаў.

Найбольшая небяспека пагражала дзявоцкай чысціні з боку казакаў, жаўнераў, уланаў, гусараў. Так, сюжэт шырока вядомай на Палессі і ў памежных беларускіх рэгіёнах песні «Галя» заключаецца ў падмане казакамі дзяўчыны (абяцаючы добрае жыццё, забіраюць яе з сабою), якая за сваю даверлівасць расплачваецца цнотай: «Намовілі дзеўку з чорнымі брывамі, / Да павялі яе цёмнымі лясамі, / Увязалі яе да сосны касамі. / Падпалілі сосну з верху і з ісподу…»

Сімволіка «палаючай сасны» і страчанай касы выразна ўказуюць на страту дзяўчынай цнатлівасці праз гвалт ці, як мінімум, пры адсутнасці «любосці» з яе боку: «За лесам, за лесам / Сасна гарэла. / Малада дзевачка / Вадзіцу грэла. / Вадзіцу грэла / Шкляначкі мыла. / Шкляначкі мыла, / На Дунай пусціла…/ - Скажыце, шкляначкі, / Маёй мамачцы, / Што я гэту ночку / Не ў любосці спала. / Не ў любосці спала, / Не ў цалосці ўстала».

Патэнцыйную сексуальную пагрозу таілі ў сабе людзі, якія хоць і належалі да вясковай грамады, але адрозніваліся ад земляробчай большасці характарам сваіх заняткаў (у міфапаэтычнай карціне свету яны надзяляліся звышнатуральнымі ўласцівасцямі): каваль («Маладыя кавалі / Дзяўчоначку пунялі. / Цераз рэчку, цераз мхі, / Палажыўшы на мяхі»), шавец («Жаль мне тога шаўца, / Што ня верніцца: / Абшыў дзеўцы падальца - / Ні павернецца»), млынар, рыбак, вясковы поп.

Такім чынам, з катэгорыі шлюбнага партнёра дзяўчыны выключаліся прадстаўнікі іншых этнічных супольнасцяў і сацыяльных груп. Падобныя прынцыпы былі задзейнічаны і ў выбары нявесты для хлопцаў: «Я паеду у Маскву / Ды маскоўку вазьму; / Я паеду ў Вільню / Ды вільнянку вазьму; / Я паеду на места / Ды мяшчанку вазьму; / Я паеду ў сяло / Ды сялянку вазьму. / Ды маскоўка-шэльма, / Ды гатуй вячэру; / Ды вільнянка-шэльма, / Ды вячэру паднасі; / Ды мяшчанка-шэльма, / Ды сцялі пасцелю; / Ды сялянка-душка, / Ды кладзісь са мною».

Узор дзявоцкай прыгажосці (гэтаксама як і хлапецкай) насіў максімальна абагульнены характар: «красна дзеўчына», «чарнабрыва», «чорныя вочы, на ліцо бялява» ці «руса каса, сіні вочы, бела лічанька» і да т. п. У плане іншых дзявоцкіх вабнотаў перавага аддавалася «пышным» формам: «Не вары кашу густую, / Вары жыдзенькую. / Не бяры жонку худую, / Бяры сыценькую».

Аднак пры ўсіх раскладах, акалічнасцях, асабістых жаданнях і вонкавых перашкодах дзявоцкая і хлапечая «гульня» раней ці пазней мусіла скончыцца ўзяццем шлюбу і стварэннем сям'і. Адзіным інстытутам у традыцыйнай супольнасці, які санкцыянаваў шлюб і легітымізаваў сям'ю, быў звышскладаны абрад вяселля.

Крыніца: http://kryuja.org/artykuly/lobacz/sieks_i_erotyka_u_bielaruskaj_tradycyjnaj_kultury.html