ПАВІТУХА

І.А.Седакова

ПАВІТУХА - спавівальная бабка, баба (пар. бабіць - прымаць дзіця), пупарэзка і інш. Сваімі дзеяннямі Павітуха не толькі дапамагае парадзісе і спрыяе з'яўленню немаўлю на свет, але і магічнай выявай уплывае на яго лёс. Менавіта ёй Бог ці святыя паказваюць, як складзецца жыццё ў толькі што нарадзіўшыхся немаўлятаў.

Народная традыцыя надзяляе Павітуху дваістым статутам: яна пасланка Божай Маці (вельмі ярка гэты матыў адлюстраваны ў паўднёвых славян) ці намесніца Яе павітухі (па апокрыфах, Ісуса Хрыста прымала бабуля Саламаніда). Павітуха максімальна набліжана да асоб сакральных - ёй дазваляецца выконваць некаторыя царкоўныя абрады (ахрысціць дзіця і даць яму імя).

У той жа час Павітуха ў сілу сваіх ведаў і Ўменняў прыпадабняецца ведзьмакам і знахарам. Яна таксама з'яўляецца "нячыстай", паколькі злучана з "брудам" родаў, парадзіхі і немаўля. Дваістасць назіраецца і ў адзнацы дзейнасці Павітухі.

Спавівальная бабка здзяйсняе богадагодную, "чыстую" справу: чым больш дзяцей прыме яна на зямлі, тым шчаслівей будзе на небе. Існуюць і павер'і, што Павітуха - грэшніца і на "тым свеце" будзе цягаць мяшок з пупамі, якія яна ў сваім жыцці адразала.

Павітуха небяспечная і можа нашкодзіць: аддаць паслед парадзіхі жанчыне бясплоднай і пазбавіць першую нашчадства, выняць у цяжарнай плод і замяніць яго галавешкай і інш.

Калі Павітуха зробіць падчас родаў што-небудзь не "па закону", дзіця ўсё жыццё будзе няшчасным. Да Павітухі прад'яўляюцца адмысловыя патрабаванні: яна не павінна быць бяздзетнай (каб роды не былі цяжкімі); пажадана таксама, каб і яе дзеці, і тыя, якіх яна прымала, былі здаровымі і ўдачлівымі.

Павітухай можа станавіцца жанчына, у якой спыніліся месячныя. Неабходна, каб Павітуха была багатай і набажнай, валодала народна-медыцынскімі ведамі, валодала б і замоўнай, і малітоўнай традыцыямі. Лічыцца, што Багародзіца загадала Павітусе заўсёды быць гатовай да прыёму нованароджаных і ніколі не адмаўляць жанчынам у дапамозе.

Павітуха выконвае ўвесь рытуальна-магічны і побытавы "сцэнар" родаў. Яна падтрымлівае і падбадзёрвае парадзіху, чытае малітвы, шэпча замовы, адкрывае вокны і дзверы, водзіць будучую маці вакол стала ці праз вуліцу, "выклікае" немаўля і інш. Асабліва вялікая яе роля ў выпадку цяжкіх родаў і пры з'яўленні на свет нежывога немаўля (якога яна "ажыўляе" вядомымі ёй спосабамі).

Павітуха прымае дзіця абавязкова неголымі рукамі (каб той жыў нябедна), з адмысловымі рытуаламі пераразае пупавіну і завязвае пупок. Адмысловую ўвагу Павітуха надае выйсцю паследу і дзеянням з ім (абмыванню, пахаванню ці знішчэнню).

Усе акты суправаджаюцца пажаданнямі Павітухі (каб дзіця было здаровым, працавітым, гаспадарчым, своечасова ўзяла шлюб), якія, як мяркуюць, спраўджваюцца. Нешчаслівы лёс чалавека парой тлумачыцца няслушнымі паводзінамі Павітухі падчас родаў. Павітуха з'яўляецца таксама свайго роду творцам характару і фізічных уласцівасцяў дзіцяці.

Павітуха "кіруе" цельца немаўля, каб усё адпавядала норме і адказвала народным эталонам прыгажосці ("выпрастаны, зараз вырадкам не будзеш"), замаўляе ад кілы, сурокаў і бессані. Павітуха заклікана ўсцерагчы немаўля і маці ад злых духаў, асабліва небяспечных да хрэсьбін і "саракавой" малітвы маці. Павітуха абавязана магічным спосабам "забяспечыць" дастатковую колькасць груднога малака ў маці.

Па канчатку родаў уладкоўваюцца ачышчальныя абрады (лазня, размыванне рук - злівіны, жмурынкі ва ўсходніх славян) з абавязковым адорваннем Павітухі. Важную ролю Павітуха адыгрывае ў абрадах радзін і хрэсьбін: запрашае ўсіх на баляванне, апавяшчаючы пра нараджэнне хлопчыка ці дзяўчынкі; рыхтуе рытуальныя стравы; навучае хросных бацькоў, як сябе паводзіць, і інш.

Павітуху шануюць на працягу ўсяго жыцця (інакш на "тым свеце" прыйдзецца лізаць ёй рукі). Культ Павітухі працягваецца і пасля яе смерці. Нярэдка хаваюць Павітуху з адмысловымі ўшанаваннямі: у труну кладуць ручнік, на рукі апранаюць рукавіцы.

Павітуху абавязкова памінаюць, наведваюць яе магілу. Павітусе прысвечаны адмысловыя святы і дні календара: 26-27 студзеня (у рускіх Сібіры), другі дзень Каляд (ва ўкраінцаў); 8/21 студзеня - Бабін дзень - разгорнуты абрадавы комплекс у яе гонар (паўднёвыя славяне).

Вядомыя казкі пра тое, што Павітуха прымае нашчадства ў нячыстай сілы (у сям'і чорта, вадзяніка, караканджала), зашто атрымлівае багатую ўзнагароду.

Літ: Листова Т.А. Русские обряды, обычаи и поверья, связанные с повивальной бабкой // Русские: Семейный и общественный быт. М., 1989;

Кабакова Г.И. Золотые руки// Philologia Slavica: К 70-летию академика Н.И. Толстого. М., 1993. С. 60-70.