ПЕВЕНЬ

Свойская птушка, сімвал Сонца, шчасця, жыццёвай сілы, урадлівасці, захавальнік хатняга агменю і дабрабыту (параўн. выявы П. на хатах, шпілях, куфрах). П., як і Сонца, “адлічвае час” на пераломе ночы і дня, вяшчуе і вітае ўсход Сонца (параўн. загадку пра П.: “Не кароль, а ў кароне, не гусар, а пры шпорах, гадзінніка не мае, а час знае”).

Таму П. уяўляецца вестуном святла, звязваецца з боствамі Сонца і агню. Як заўважае У. М. Тапароў, П. не проста падобны да Сонца, ён сам – зямны вобраз, нябесная трансфармацыя нябеснага агню, Сонца, таму з П. звязваецца сімволіка ўваскрэсення з мёртвых, сімволіка вечнага аднаўлення жыцця (параўн. загадку: “Нарадзіўся прарок з – пад белага камня, стаў прарок праракаці, сталі людзі з мёртвых уставасці”; знаходкі костак П. у курганных пахаваннях).

Адсюль замацаванасць ахвярапрынашэнняў П. за часам запальвання агню (параўн. таксама яго закопванне для ўлагоджвання Сонца, забойства да свята св. Іллі ды інш.). У беларускай легендзе П. быў створаны анёлам, які паспрачаўся з д’яблам, хто з іх злепіць найпрыгажэйшую птушку. Д’бал стварыў паўліна, але П. прагнаў яго сваім спевам.

У Беларусі верылі, што ў П. ёсць свой цар (кароль), якога звалі Будзімір. “Царская” годнасць П. рэгулярна падкрэсліваецца ў загадках: “ходзіць цар па градзе…”, “ходзіць пан па горадзе…” ды інш. Успрыманне свету П. як сігналу наступлення новага дня і адпаведна канца ночы пашыралася да разумення яго як распуджвання нячыстай сілы, сігналу пра канец яе “дзеяздольнасці”. Параўн. у загадцы з адгадкай “певень”: “Два разы радзіўся, ні разу не хрысціўся, а чорт яго баіцца”.

У паданні пра Чортавы камяні крык П. адганяе чорта, калі той збіраецца заваліць каменем дзверы храма або перагарадзіць раку (вв. Ратынцы і Камень Валожынскага, г. п. Нарач Мядзельскага, в. Танелева Мінскага р-наў ды інш.). Лічылася небяспечным адпраўляцца ў дарогу да першага спеву П., каб не чынілі перашкоды чэрці ды іншыя нячысцікі. Толькі да гэтага спеву “ажывалі”, вандравалі па паселішчах нябожчыкі – вупыры, набывала чалавечы выгляд нежыць і актывізаваліся з яе дапамогаю чараўніцы.

Месца, дзе ўжо не чуваць пеўневых спеваў, адыходзіла да чужой і варожай прасторы (месца, куды ў замовах адсылаецца ўся нечысць і хваробы). Змяшчэнне П. на мяжы часу часткай свету, так і з адваротнай. Падобна да Сонца, П. суадачыняецца і з “той”, замагільнай прасторай. П. цесна звязаны з культам хатняга духа і адпаведна з культам продкаў.

Як перасяленне дамавіка ў новую хату можна разглядаць звычай уносіць першым П. ці ката (параўн. пскоўскае: “Зыгарелся дом, а дваравик аттуль пятуном выскочи”). П. выступаў тут як будаўнічая ахвяра. Асацыяцыя П. з гаспадаром дома бачная ў прыкмеце, што, калі П. “падманвае” курэй, клічучы іх марна, то ў гэты час нехта падманвае ці абгаворвае гаспадара. Наагул П. адна з найбольш улюбёных ахвярных птушак. У ахвяру звычайна прыносілі чорнага П. (кідалі ў агонь, у ваду, закопвалі ў зямлю).

У XIX ст. у Барысаўскім павеце П. жывым закопвалі на ростанях; у Смаленскай губерні перад абворваннем вёскі П. спальвалі. На Віцебшчыне ахвяраванні П. адбываліся ў Юр’еў дзень. Спачатку П. абносілі вакол каня, потым рэзалі на стайні і крывёй абмазвалі дзверы, авёс, затым спявалі песні аб рэзанні П. і аддавалі яго з’есці коням, каб лепшы быў ураджай.

На Палессі ахвяраванні П. (яму адсякалі галаву) адбываліся на дажынкі і дасеўкі, відаць, як знак завяршэння пэўнага віду працаў. Тут згатаваны П. быў абавязковай стравай абрадавай вячэры. Распаўсюджаны паданні аб ахвяраваннях каменю П. згадваецца, што бачылі, як стары падносіў да каменя забітага П. (в. Гогалеўка Чашніцкага р-на).

Там жа існуе паданне, што Змееву каменю прыносілі ў ахвяру курэй і П. Семіятычны статус П. у традыцыйнай культуры ў значнай ступені вызначаецца яго колерам, які звычайна з’яўляецца элементам класічнай трыяды белы – чырвоны – чорны. Чырвоны П. звычайна звязваецца з Сонцам, агнём, адсюль і яго сувязь з пажарамі (параўн. выслоўе “пусціць чырвонага пеўня”), а чорны – з падземным светам. Чорных П. трымалі пры млынах, бо лічылася, што гэты колер падабаецца духам вады, іх таксама закопвалі ў час эпідэміяў.

“Далучанасць пеўня і да царства жыцця, святла, і да царства смерці, цемры надае гэтаму вобразу здольнасць мадэляваць увесь комплекс: жыццё – смерць – новае нараджэнне” (У. М. Тапароў). Садзейнічаюць таму і ўяўленні пра П. як двойчы народжанага: “два разы радзіўся, ні разу ні хрысціўся, і чорт баіцца яго”. П. – пачынальнік дня і жыцця – успрымаўся як сімвал урадлівасці (так, П. абносяць вакол нівы) перадусім у вытворчым, сексуальным аспекце (параўн. адпаведныя абазначэнні мужчынскага палавога органа з “курынай” жаночай лініяй).

Сімвалічным замяшчэннем хлопца – жаніха выступае П. у дзявочых варожбах: яго прыносілі ў хату і назіралі за паводзінамі перад люстэркам, вадой, зернем, мяркуючы пра будучага мужа, насыпалі кучкі зерня і сачылі – якую першую пачне дзяўбаць. Мужчынска – прадукавальная сутнасць П. увасобілася ў звычаях падчас вяселля маладой дарыць П. у мяху, есці курынае мяса. П., зачапіўшы за дзюбу вяровачку, вадзілі па вёсцы на другі дзень вяселля.

Даволі ўстойлівыя асацыяцыі П. са змеем, што яшчэ больш набліжае яго да хтанічнага свету. Пеўневае яйка (яго павінен быў знесці чорны сямігадовы П., а потым яшчэ працяглы час насіць яго пад крылом) гаспадар хаваў пад паху, каб вывелася змеяня, якое стане затым адшукваць скарбы (гл. Цмок). З палескіх запісаў надзвычай паказальны наступны: “ Нарадзіла ад змея сына, сядзеў на яе скрыні пеўнем, як куча агню, пакуль яна не памерла”.

У паданні са Смаленшчыны забітага змея змаглі засыпаць толькі той зямлёй, якую вазілі на П. Параўн. і ахвяраванне курэй і П. Змееву каменю ў в. Віркава Чашніцкага р-на. Сувязь чорнага П. з “іншасветам” выяўляецца і ў павер’і, што прыпыніць “хаджэнне” нябожчыка можна толькі было адвёзшы на яго магілу на чорным П. у лапці зямлі з падпечка (Лепельскі р-н). Або ў замове: “На восьмым полі стаяць сталы пазасціланыя, стаяць кубкі паналіваныя, ляжыць чорнага пеўня галава.

Ты ж, галава, не еш, а з Сашы ўсё ліхое злезь”. З П. у народнай культуры звязаны і шматлікія прыкметы, павер’і і перасцярогі гаспадарчага кшталту. Так, у “заводнікі” раілі браць таго П., які заспяваў на трэці – чацвёрты дзень пасля таго, як выйшаў з яйка. “Блудлівага” П., які ходзіць да чужых кур, трэба было абавязкова збыць камусьці, іначай і кураняты будуць такія ж блудлівыя. Есці такога П. нельга, бо блудлівасць перадасца дзецям.

Забаранялася глядзець, як П. “расціць” курку, бо той, хто пабачыць “посік” П., не перажыве года. Калі П. праспявае на варотах ці веснічках, то трэба чакаць госця, а па накірунку пеўневай галавы нават вызначыць прыкладны напрамак яго з’яўлення. А вось спеў П. не ва ўрочны час не прадвяшчае нічога добрага: або кепскае надвор’е ці яго перамену, або нейкае няшчасце. П. спяваюць на дождж увечары або проста вельмі голасна ці няцотную колькасць разоў. Першы спеў П. увесну на поўдзень прадказвае кароткую вясну, а наагул веснавы спеў П. вяшчуе цёплае надвор’е

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary?alpha=&authenticity_token=7ac738a48b166025e45f6b2c67b725bd415bc85e&page=1

ПЕВЕНЬ

С.П.Бушкевіч

Певень - у народных вераваннях славян прарочая птушка, здольная супрацьстаяць нячыстай сіле і ў той жа час надзеляемая дэманічнымі ўласцівасцямі. ПЕВЕНЬ характарызуецца прыкметамі апекуна гаспадаркі. Рускія лічылі, што без ПЕЎНЯ не будзе вадзіцца быдла, у каровы будуць нясмачнымі малако і масла.

Гаспадыні, якія прадаюць такое масла, кажуць: "Трымай гаспадара ў хаце!" Пры раздзеле абедзве сям'і заводзяць сабе новых ПЕЎНЯЎ. Лічыцца неабходным і ганаровым, каб ПЕВЕНЬ быў бойкім і забіяцкім. Для гэтага ў Чысты чацвер яго кормяць перцам і выкідваюць з акна. Паўднёвыя славяне аддаюць перавагу трымаць чорных пеўняў.

Па іх уяўленні "белы певень - чорны гаспадар". Заходнія славяне лічаць, што белы ПЕВЕНЬ прыносіць у хату шчасце. Ва ўсходніх славян таксама не прынята мець у гаспадарцы чорнага ПЕВЕНЬ, бо ў гэтым выпадку жонкі часта сварацца. ПЕВЕНЬ - знак урадлівасці. Ён з'яўляецца адным з асноўных атрыбутаў вясельнага абраду. ПЕЎНЯ рэзалі, каб прыгатаваць рытуальную страву пасля канчатка жніва.

Пасля ўборкі збожжавых сербы заколвалі ПЕЎНЯ на гумне, яго крывёй акраплялася збожжа, якое першым кідалі ў зямлю пры сяўбе. Чырвоны ПЕВЕНЬ у народных уяўленнях злучаны з пажарам (гл. Жар-птушка). Фразеалагізм "пусціць чырвонага пеўня" вядомы ўсім славянам. Усходнія славяне верылі, што калі ў гаспадарцы памрэ ПЕВЕНЬ, то здарыцца пажар.

Калі ПЕВЕНЬ крычыць і б'ецца ў акно, то гэтым ён прадказвае пажар. Існуюць уяўленні пра дэманічных ПЕЎНЯЎ. Ва ўкраінцаў такі ПЕВЕНЬ завецца "царык". Ён пачынае спяваць яшчэ ў яйку. Калі ён вырастае, то становіцца найдужэйшым і адважным ПЕЎНЕМ у акрузе. Ён першым спявае апоўначы, яго баіцца д'ябал. "Царыка" нельга рэзаць. У Сербіі вераць, што ПЕВЕНЬ можа быць "змеем" (гл. Васіліск). Такі ПЕВЕНЬ адрозніваецца незвычайнай сілай.

Пры набліжэнні граданоснай хмары ён забіваецца пад парог і там пакідае цела, а яго дух ідзе змагацца з халамі (міфічныя істоты - душы самазабойцаў, якія водзяць хмары). Крык ПЕЎНЯ засцерагае ад эпідэмічных хвароб, градабою, эпізаотыі. Таму ПЕЎНЯ часта носяць з сабой у абрадавым "абходзе", пры абворванні села. Часам яго закопваюць на мяжы сяла як яго захавальніка. Па народных уяўленнях, халера і чума першым чынам імкнуцца пазбавіць ПЕЎНЯЎ здольнасці спяваць.

Падчас халеры ў рускіх быў звычай купаць ПЕЎНЯ ў рацэ, студні. Бо існавала вераванне, што халерай людзі захворваюць ад вады. гэта было. верагодна, сродкам адагнаць хваробу. У славянскіх вераваннях крык ПЕЎНЯ валодае здольнасцю адганяць нячыстую сілу. Уначы пасля першага крыку ПЕЎНЯ ў рускіх прынята было хрысціцца са словамі "Дзякуй богу! Святы Дух па землі, а д'ябал скрозь зямлю, зараз баяцца няма чаго".

Аднак усім славянам вядома павер'е пра ПЕЎНЯЎ якія спяваюць у неурочны час. У паўднёвых славян такія ПЕЎНІ завуцца "крыўці". "мамніпі". Яны спяваюць, калі хтосьці нарадзіўся ці памёр, прадказваюць смерць якую чуюць, завабліваюць на вуліцу, каб прычыніць зло. Калі пасля поўначы чуюць пеўневы крык. выкідваюць з хаты падпалены вугаль ці страляюць з акна. Адмысловае міфалагічнае значэнне мае крык ПЕЎНЯ на вячэрнім світанку і апоўдні.

Шырока распаўсюджаны павер'і пра тое, што ПЕЎНІ, якія спяваюць тым часам, прадракаюць смерць ці змену надвор'я. У рускіх ноч, напярэдадні якой ПЕЎНІ спяваюць з вечара, завецца "вясёлая". Калі ПЕВЕНЬ праспявае на парозе, вераць, што прыйдзе госць. Неурочны крык ПЕЎНЯ прадвесціць таксама атрыманне навін, новыя указы. Існуе павер'е, што ПЕЎНЯ нельга доўга трымаць у гаспадарцы. Сербы штогод у дзень Іллі-прарока колюць на парозе старога ПЕЎНЯ і заводзяць новага.

Па іх уяўленнях, стары ПЕВЕНЬ можа наклікаць на гаспадара смерць ці ператварыцца ў дэманічную істоту. Ва ўсіх славян лічыцца, што стары ПЕВЕНЬ, пражыўшы тры, пяць, сем ці дзевяць гадоў, знясе маленькае яйка. З гэтага яйка, можа вывесціся дэманічная істота ("хаванец - гадаванец", "агністы змей", "маляк", "васіліск", "антыпка", "нечысты", "дзевятнік", "асінавець" і інш.), прымаўшая выгляд агню, іскры, ката, маленькага чалавечка, кураня.

Гэта істота - нячыстая. Яна выконвае жаданні гаспадара, але праз тры гады забірае яго душу. Сілкуецца гэты нячысты малаком і яечняй без солі. У некаторых месцах лічылі, што ПЕВЕНЬ хавае сваё яйка ў гной, і з яго вылупляецца дэманічны змей. Па заходнесібірскім павер'ям, яйка, якое ПЕВЕНЬ нясе кожныя тры гады, трэба кінуць у падпалены будынак для спынення пажару.

Сувязь ПЕЎНЯ і змея зафіксавана таксама ў паданні, якое захавалася на Смаленшчыне. Калісьці даўно тут ляжаў велізарны забіты змей. Навакольныя жыхары спрабавалі засыпаць яго зямлёй, але нічога не маглі зрабіць: зямлю скідала з цела.

Па парадзе знахара, зямлю сталі вазіць маленькія дзеці на вазках, у якія запрагалі ПЕЎНЯЎ і курэй. Скінутая з гэтых вазкоў зямля сама разрасталася на змею. Такім спосабам над змеем быў насыпаны курган, з нагоды якога і распавядалі гэтае паданне.

С.П.Бушкевіч