КАСМАГРАФІЯ І ТАПАГРАФІЯ Ў КРЫЎСКІХ ЛЕГЕНДАХ ПРА КАМЯНІ-КРАЎЦЫ ДЫ ПРА ПАХОДЖАННЕ РЭК ВЯЛЛЯ (НЯРЫС) І БЯРЭЗІНА (частка 2)

Тодар Кашкурэвіч

18.09.2008 г.

У лiку iншых варта згадаць версію пра паходжанне старагрэцкага назову Дняпра — Барысфен (Барыстэн), галоўным прытокам якога ў верхнiм цячэннi ёсць Бярэзiна. Паводле досыць пераканаўчай гіпотэзы, старажытнагрэцкі назоў — гэта адна з формаў перадачы імя Бярэзiны; не выключана, што Бярэзiну маглi лiчыць галоўнай ракой, а верхняе цячэнне Дняпра яе прытокам[43].

Этымалогiя Барысфену можа карэлявацца і са ст.-гр. boreos ‘паўночны вецер; бог паўночнага ветру’ ды thenos ‘вада, рака’, што, урэшце, не супярэчыць мiфалагiчным уяўленням даўніх грэкаў, паводле якiх большасць вялікіх рэк выцякае з вялiкай паўночнай сусветнай гары, што дастае да неба i ззяе блiскучымi прамянямi.

Гаворка тут можа iсцi аб паралельных блоках этымонаў для адлюстравання пэўнай мiфа-тапалагiчнай сітуацыi. Надзвычай iстотны матэрыял змяшчае легенда аб паходжаннi ракi Бярэзiны (Бярозы), паводле якой «процi млына за Докшыцамi расла бяроза, а свiння пад ёй усё рыла, рыла i дарылася да вадзяной жылы.

Дык тагды i чухнула рака, яе пагэтаму i назвалi Бяроза» (ЛП, № 643). Аналагiчны матыў адкопвання вады / ракi свiннёй мы знаходзiм i ў легендзе аб паходжаннi возера ў Дамашкавiчах, у якой расказваецца, як на полi, дзе звычайна сеялi грэчку, аднойчы пасвiлiся свiнні, «дык парсюк у водным месцi, шукаючы, муся, земляных арэхаў, рыў, рыў i дарыўся да зямельных цмокаў, ну, i чабахнула адтуляка вада» (ЛП, № 669).

Нягледзячы на невялiкi аб’ём, легенда аб паходжаннi Бярэзiны паводле свайго зместу надзвычай iнфарматыўная, у ёй зададзеныя вельмi iстотныя элементы — сімвалы, што даюць падставы выказаць колькi меркаванняў у сувязі з мiфалагiчнай роляй ракi, якая ў процiлегласць Вяллi задае другi, адваротны бок апазіцыi.

Перадусiм звяртае на сябе ўвагу тое, што дзея легенды разгортваецца ў беспасярэдняй сувязі з млыном. Для нас каштоўнасць гэтага факту звязаная з мiфалагiчнай роляй млына як аднаго з адпаведнiкаў мадэлi свету: зямля, што ляжыць на вадзе альбо на хтанiчных жывёлах. Прыблiзна такiм чынам уяўляецца млын у корпусе загадак:

«На рэках, на водах, на ракавых клешнях стаіць двор бялебен, на ўвесь свет патрэбен»; «Стаіць вулей на балоце, не жне, не малоціць, а за хлеб грошы калоціць» (Загадкi. Мн., 2004 (далей — Загадкі). № 1939, 1940) ды інш.

У дачыненнi да нашай легенды ў сувязі з прыведзенымi прыкладамi можна было б весцi гутарку не аб водным млыне, бо, паводле легенды, ён ужо стаяў яшчэ да з’яўлення ракi, а аб ветраку, у звязку з чым не актуалiзавалася б канструкцыя — зямля над вадой.

Але, здаецца, гэты факт не мусiць бянтэжыць, бо, як вядома, адной з адметнасцяў мiфалагiчнага аповеду ёсць не абавязковасць лiнейнасцi ў разгортваннi падзеi, дзе грунтам мусiць быць пастуляванне i арганiзацыя асноўных паняццяў-сімвалаў, патрэбных для мадэлявання пэўнай мiфалагiчнай дзеі.

Магчымы i другі адменнік, дзе касмаганiчны акт мадэляваўся iншым чынам: стварэнне зямлi ў млыне (згадайма факты стварэння свету з дапамогай дзеянняў, што адпавядаюць розным рамёствам: кавальству, ганчарству, ткацтву ды да т. п.), у стасунку да чаго млын можна разглядаць як прыстасаванне для атрымання сыравiны — мукi, з якой замешваецца зямля; з’яўленне дрэва, бярозы як заменнiка сусветнага дрэва; узнiкненне ракi.

Разам з тым узнiкае шэраг асацыяцыяў млына з Грымотнiкам: кадаванне самым словам «млын» характарыстык Грымотнiка, напрыклад, паводле некаторых уяўленняў пра Пяркунаса, маланкi пускаюць нябесныя жорны (параўн. і.-е. корань *mel(d)- у словах кшталту маланка, молат, малацьба, млын ды інш.)[44].

Паказальныя і прыклады беларускiх загадак, у якiх сімвалiчным заменнiкам жорнаў у млыне выступае свiння, вяпрук: «Два парсючкі рэжуцца, з ix пена валіць» (жорны); «Два кабаны б’юцца, сякуцца, праміж іх пена цячэ» (жорны)(Загадкi, № 1892, 1893). Такім чынам, можа быць устаноўлена апасродкаваная праз дачыненне да млына, жорнаў сувязь вепрука, свiннi з Грымотнікам.

Улiчваючы ў шэрагу iншых ролю Перуна, як носьбiта ўрадлiвасцi, варта сюды ж, у якасцi паралелi, прывесцi скандынаўскага бога ўрадлiвасцi, багацця і мiру Фрэйра (ст.-iсл. Freir ‘уладар, пан’) у звязку з «чароўным млыном» i чароўным вепруком Гулiнбурсцi («Залатая шчацiнка»), якi быў адным з атрыбутаў Фрэйра i, разам з канём, выступае як ахвярная жывёліна[45].

Цiкава, што яшчэ адзiн з назоваў свiннi — парсюк, парася, у сваю чаргу адсылае да словаў з i.-е. асноваю *per- ‘праз, скрозь’, звязаных з дзеяннем, што выяўляе рух, якi характарызуецца дасягненнем пэўнай гранiцы i пераступаннем яе, пранiкненнем па той бок яе (параўн. лац. per, прус. per, лiт. per, per-, прасл. *per, *per-; прасл. *perti, рас. переть, бел. перцi, перыць, пароць, поркаць у дачыненнi да матыву рыцця, прапорвання зямлi свiннёй), пераадоленнем паверхнi зямлi дзеля пранiкнення ўглыб, у iншы свет, у iншую прастору, як перадумова нараджэння вады, ракi.

Такiм чынам, з’яўляюцца падставы на семантычным роўнi звязваць свiнню з Грымотнiкам (параўн. і.-е. імёны Грымотніка (гл. вышэй) вытворныя ад i.-е. кораня *per(k)-), дзе парсюк выступае ў ролi «зброi» Грымотнiка, выконваючы ў пэўным сэнсе тэхнiчную ролю, як сродак пераадолення мяжы, перашкоды i пранiкнення з аднаго свету ў іншы.

У цэлым матэрыялы iндаеўрапейскай мiфалогii даюць падставы вызначыць міфалагiчную ролю вепрука як персанажа-медыятара са здатнасцю пранiкаць у iншы свет. Гэты матыў прыводзiцца для тлумачэння факту падкладання калiва зямлi, вырытай вепруком, пад ахвярны агонь. Згадайма яшчэ матыў блукання бога-творцы, Праджапацi, над водамi ў аблiччы ветру, якi, убачыўшы зямлю, прыймае аблiчча вепрука, дае нырца ў воды i дастае на паверхню пачатак зямлi.

У легендзе аб паходжаннi ракi Бярэзiны вяпрук выступае ў адваротным сэнсе: дастае ваду з-пад зямлi, але пры гэтым захоўваецца асноўны медыяцыйны характар. Цiкавы прыклад даюць беларускiя загадкі: «Жоўценькі вапручоначак між загародак бегае» (чаўнок); «За жоўтым парасяткам кішачкі цягнуцца» (чаўнок з пражаю); «Пазаплоццю чырвоны парсючок бегае» (чаўнок з пражаю) (Загадкi, № 1838, 1839, 1840), дзе медыяцыйная роля вепрука выяўленая асаблiва выразна.

Пры разуменнi матыву ткацтва як адлюстравання касмаганiчнага акту вяпрук выступае ў якасцi выразнiка дынамiчнай ролi ў працэсе тварэння. Такiм чынам, папярэдняе даследаванне мiфалагiчных, тапанiмiчных, лiнгвiстычных матэрыялаў у дачыненнi да вытокаў Вяллі і Бярэзіны дае падставы выказаць меркаванне пра ўлучанасць гэтых месцаў у мiфалагiчную мадэль свету.

Верагодна, што акрэсленая зона магла мець найвышэйшы сакральны статус для цэлага рэгiёну, звязанага з балцкімі археалагічнымі культурамі: дняпроўска-дзвiнскай ды штрыхаванай керамiкi, знаходзячыся беспасярэдне на мяжы іх арэалаў.

[1] Мялешка М. Камень у вераньнях і паданьнях беларуса // Запіскі Аддзелу Гуманітарных Навук <Інстытуту Беларускай Культуры>. 1928. Кн. 4. Працы Катэдры Этнографіі. Т. I. Сш. 1. С. 155—182.

[2] Седов В. К происхождению белорусов (проблема балтского субстрата в этногенезе белорусов) // Советская этнография. 1967. № 2. С. 124—125.

[3] Гл. публікацыю дзённіка Міхаіла Кацара «Паганскае капішча ў Менску ў XIX — пачатку XX ст.» у гэтым выданні.

[4] Па-за магчымым народна-этымалагічным „гігіенічным“ вытлумачэннем гэтай фразы яе можна разумець і ў кантэксце балцка-славянскай моўнай інтэрферэнцыі. Раней у выразе, магчыма, фігураваў дзеяслоў шукаць, які, у сваю чаргу, у гэтым выпадку варта было б звязваць з літ. šukuoti ‘прычэсваць, зачэсваць, часаць’, што лагічна выясняла б просьбу краўца. Дыэтымалагізацыя першаснага значэння і ўплыў беларуска-расійскай „трасянкі“ спрычыніліся да лексічнай замены пры захаванні ранейшага „цьмянага“ сэнсу. [

5] Иванов В., Топоров В. Исследования в области славянских древностей. Лексические и фразеологические вопросы реконструкции текстов. М., 1974.

[6] Этымалогія, якую прапануе для камянёў-краўцоў Э. Зайкоўскі, звязваючы іх перадусім з пол. karw ‘вол’, прус. curvis ‘тс’, літ. karvė ‘карова’ (Зайкоўскі Э. Камяні-краўцы // Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік / Навук. рэд. С. Санько. Мн., 2004. С. 223) здаецца слаба абгрунтаванай.

[7] В-т. Аб камянях-краўцах // Крывіч. 1923. № 6. С. 46—47.

[8] Топоров В. Значение белорусского ареала в этногенетических исследованиях // Славяне: адзінства і мнагастайнасць: Міжнародная канферэнцыя (Мінск, 24 — 27 мая 1990 г.): Тэзісы дакладаў i паведамленняў. Секцыя 2. Этнагенез славян. Мн., 1990. С. 87—90.

[9] Иванов В., Топоров В. Проблема функций кузнеца в свете семиотической типологии культур // Материалы Всесоюзного симпозиума по вторичным моделирующим системам. Т. I. Тарту, 1974. С. 87—90.

[10] Тамсама.

[11] Vėlius N. Senovės baltų pasaulėžiūra. Vilnius, 1983. C. 53—261.

[12] Vaitkevičius V. Alkai: baltų šventviečių studija. Vilnius, 2003. С. 121—123, 220.

[13] Ляўкоў Э., Карабанаў А., Дучыц Л., Зайкоўскі Э., Вінакураў В. Культавыя камяні Беларусі // З глыбі вякоў. Наш край: Гістарычна-культуралагічны зборнік. Вып. 2. Мн., 2002. С. 47—68; Ляўкоў Э., Карабанаў А., Дучыц Л., Зайкоўскі Э., Вінакураў В. Чортавы камяні // Гістарычна-археалагічны зборнік. 1997. № 11. С. 151—156.

[14] Лобач У. Уяўленні аб прасторы і часе ў традыцыйным светапоглядзе беларусаў (па этнаграфічных і фальклорных матэрыялах XIX — пачатку ХХ ст.): Аўтарэферат дысертацыі на атрыманне вучонай ступені кандыдыта гістарычных навук. Мн., 2003. С. 9.

[15] Ляўкоў Э. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. Мн., 1992. С. 135—140.

[16] Зайкоўскі Э. Месца Вялеса ў дахрысціянскім светапоглядзе насельніцтва Беларусі. Мн., 1998. С. 10—12; Зайкоўскі Э. Сцяпан // Беларуская міфалогія. С. 499—500.

[17] Грэймас А. Ю. Пра багоў і людзей. У пошуках этнічнай памяці. Мн., 2003. С. 335.

[18] Агеева Р. Происхождение имен рек и озер. М., 1985. С. 116—117.

[19] Тамсама. С. 117.

[20] Иванов В., Топоров В. Индоевропейская мифология // Мифы народов мира: Энциклопедия: В 2 т. Т. I. М., 1998. С. 530.

[21] Грэймас А. Ю. Пра багоў і людзей… С. 57—59.

[22] Иванов В., Топоров В. Мифологические географические названия как источник для реконструкции этногенеза и древнейшей истории славян // Вопросы этногенеза и этнической истории славян и восточных романцев. М., 1976. С. 125—126.

[23] Зайкоўскі Э. Культы свяшчэнных рэк у старажытных жыхароў Беларусі // Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь (новыя канцэпцыі і падыходы): Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў (Мінск, 3 — 5 лютага 1993 г.): У 2 ч. Ч. 1. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994. С. 25—27; Зайкоўскі Э. Вілія і Вільня — свяшчэнныя рэкі славян і балтаў // Весці Міжнароднай Акадэміі вывучэння нацыянальных меншасцей. 1997. № 7. С. 3—5; Прохараў А. Вялля // Беларуская міфалогія. С. 104—105.

[24] Иванов В., Топоров В. Индоевропейская мифология. С. 530.

[25] Тамсама. Пра касмаганічную семантыку і.-е.*ner — / *nor- гл.: Топоров В. Мифопоэтический образ бобра в балтийско-славянской перспективе: генетическое, ареальное и типологическое // Балто-славянские исследования. 1997. М., 1998. С. 455—470.

[26] З палявых доследаў аўтара.

[27] Гамкрелидзе Т., Иванов В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры. Ч. 2. Семантический словарь общеиндоевропейского языка и реконструкция индоевропейской протокультуры. Раздел 1. Семантический словарь общеиндоевропейского языка. Благовещенск, 1998. С. 620; Фасмер М. Этимологический словарь русского языка / Пер. с нем. и доп. О. Трубачева: В 4 т. Т. I (А — Д). М., 1986. С. 211.

[28] Гамкрелидзе Т., Иванов В. Индоевропейский язык и индоевропейцы… Ч. 2. Разд. 1. С. 668.

[29] Параўн. рэалізацыю гэткай намінатыўнай мадэлі на памежжы балцкага і іранскага гідранімічных арэалаў: р. Борзна — левы прыток Дзясны, рака з гэткім жа назовам — левы прыток Дняпра на Чарнігаўшчыне. Пры збліжэнні гэтых назоваў з меркаванай іранскай асновай — асец. barz ‘куча, узвышэнне, курган’ — звяртае ўвагу наяўнасць побач з гэтымі рэкамі тапонімаў «білінгваў», якія нібы перакладаюць на славянскія, балцкія мовы азначэнні характару мясцовасці: сёлы Высокае, Халмы, Кукоры (збліжаецца з літ. kaukaras ‘пагорак, вяршыня гары’), Высокінь, Гунга (літ. gunga ‘крывізна, горб’, а таксама gaugaras ‘пагорак, вяршыня гары’) ды г. д. (Непокупный А. Географические термины и топонимы украинского Полесья и балтийские (иранские) названия рельефа // Baltistica. 1970. Т. VI (1). С. 20—26)

[30] Eliade M. Histoire des croyances et des idées religieuses. Т. I. Paris, 1976. С. 23.

[31] Зайкоўскі Э., Дучыц Л. Жыватворныя крыніцы бацькаўшчыны. Мн., 2001. С. 13.

[32] Kuiper F. B. Y. Varuna und Vidusaka. Amsterdam — Oxford — N. Y. 1979. С. 86.

[33] Пра мiфалагiчную тоеснасць вока i акна гл.: Топоров В. К символике окна в мифопоэтической традиции // Балто-славянские исследования. 1983. М., 1984. С. 164—185.

[34] Vanagas A. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 37.

[35] Земляробчы каляндар. Мн., 1990. С. 375.

[36] Топоров В. Из хеттско-лувийской этимологии: теофорное имя KAMRUŠEPA // Этимология. 1983. М., 1985. С. 146—160.

[37] Судник Т., Цивьян Т. К реконструкции сюжета основного мифа в балто-балканской перспективе (фрагмент «Жена и дети Громовержца») // Этнолингвистические балто-славянские контакты в настоящем и прошлом: Предварительные материалы конференции (Москва, 11 — 15 декабря 1978 г.). М., 1978. С. 124—131.

[38] Vaitkevičius V. Alkai… С. 83.

[39] Топоров В. Прусский язык: Словарь. А — D. М., 1975. С. 313—314.

[40] Ляўкоў Э. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. С. 120—126; Зайкоўскі Э. Дасьледваньне культавых помнікаў беларускага паганства ў 1993 — 1994 гг. // Kryŭja: Crivica. Baltica. Indogermanica. 1996. № 1. С. 114.

[41] Брагинский И. Иранская мифология // Мифы народов мира. Т. I. С. 562.

[42] Элиаде М. Избранные сочинения. Очерки сравнительного религиоведения. М., 1999. С. 221—224.

[43] Карскі Я. Беларусы. Мн., 2001. С. 67; Откупщиков Ю. Из древней гидронимики (реки Березина и Борисфен) // Acta Linguistica Academiae Scientiarum Hungaricae. 1974. T. XXIV (1—4). C. 277—292. Ю. Адкупшчыкоў дае этымалогію Бярэзіны, звязаную са значэннем ‘быстрая’ (параўн. літ. burzdus ‘рухавы, жвавы’).

[44] Иванов В., Топоров В. Перкунас // Мифы народов мира. Т. II. М., 1998. С. 304.

[45] Мелетинский Е. Фрейр // Мифы народов мира. Т. II. М., 1998. С. 572.

Крыніца: http://kryuja.org/artykuly/druvis/kamiani-kraucy.html