ЛІТВА

Вячаслаў Ракіцкі, Аляксей Дзермант

15.01.2009 г.

Літва — этнонім і палітонім, які ўжываўся ў гістарычных крыніцах у розных сэнсах. Пачаткова гэтае найменьне адносілася да балцкага племя, а з утварэньнем Вялікага Княства Літоўскага яно пашырылася на ўсю тэрыторыю дзяржавы, куды ўваходзіла і ўся цяперашняя Беларусь. Літва — ня толькі этнічны і гістарычны назоў, але таксама і міталягічны, бо ўжо з самых першых яго згадак мы можам казаць пра пэўны комплекс прыкметаў, якія утвараюць “літоўскі” міт, істотны і для беларускай ідэнтычнасьці.

Вячаслаў Ракіцкі: Калі ўпершыню і ў зьвязку зь якімі варункамі згадваецца найменьне Літва?

Аляксей Дзермант: Упершыню Літва (Lituae) згадваецца пад 1009 годам у хроніцы “Кведлінбурскія аналы” з нагоды забойства на мяжы Прусіі, Русі і Літвы місіянэра Бруна. Дарэчы, гэтыя акалічнасьці мне здаюцца невыпадковымі, бо і ў пазьнейшыя часы вобраз Літвы шмат у чым вызначаўся яе прыхільнасьцю да паганства альбо нейкім адмысловым становішчам у межах хрысьціянскага сьвету. І сёлета мы будзем адзначаць тысячагодзьдзе першай пісьмовай згадкі Літвы.

— Што вы маеце на ўвазе пад “паганскім вобразам” Літвы?

— Гэты вобраз зьяўляецца ў выніку процістаўленьня Літвы краінам, дзе ўжо запанавала хрысьціянства. Напрыклад, у “рускіх” летапісах вядомыя наступныя эпітэты: “літва беззаконная” (не пільнуецца хрысьціянскага закону), “літва бязбожная”, “літва паганая” “літва нехрышчоная”. Цікава, што гэты стэрэатып замацаваўся і ў этнастэрэатыпных уяўленьнях суседзяў (расейцаў, украінцаў) пра беларусаў-літвінаў XIX стагодзьдзя: “з литвина не буде христянина”, “вялікі чараўнік, сказана — ліцьвін”, а “тэалягічны” дыялёг зь беларусам паводле ўкраінскага фальклёру выглядаў гэтак:

— Литвинку божи?!

— Ти сам божи!

— Тю, литвинку, ти ж чортів!

— Ага, хай і чортів, аби не твой!

— Наколькі гэты вобраз адпавядаў гістарычным і палітычным рэаліям?

— З майго гледзішча, гэты вобраз альбо міт пра паганскую Літву склаўся зусім небеспадстаўна, бо літоўскія валадары ня надта сьпяшаліся афіцыйна браць хрост. Наадварот, яны спрабавалі ўнікнуць рэлігійнай канфрантацыі і захаваць месца язычніцкай рэлігіі нароўне з хрысьціянскімі канфэсіямі.

Згадайма тут красамоўныя словы князя Гедыміна: “Хрысьціяне шануюць Бога свайго па-свойму: русіны па-свойму, палякі па-свойму, а мы шануем Бога па нашаму звычаю…”.

Больш таго, нядаўнія навуковыя дасьледаваньні выявілі, што можна нават сьцьвярджаць пра існаваньне такой зьявы ў Літве XIII — XIV стагодзьдзяў, як паганская дзяржаўная рэлігія. Так, вядомы гісторык Роўвэл назваў тагачасную Літву “апошняй паганскай імпэрыяй”.

— Але ж ў 1387 годзе Літва прымае нарэшце хрост паводле лацінскага абраду…

— Так, у варунках наймацнейшага духовага, палітычнага, а ў разе з каталіцтвам яшчэ й адкрыта вайсковага ціску, востра паўстала пытаньне ўвогуле існаваньня Літвы. Этнічная й дзяржаўная экзыстэнцыя тады беспасярэдне залежала ад прыняцьця хросту, як сымбалічнага чыну далучанасьці да эўрапейскае цывілізацыі, а не варожага “барбарскага сьвету”.

Маючы на ўвазе гэты чыньнік палітыкі нашых валадароў, якія рабілі захады на хрысьціянізацыю краю, варта адмовіцца ад адназначных ацэнаў. Мабыць, хутчэй было так, што літоўскія князі, прымаючы хрост, ахвяруючы сваімі вераю, звычаямі, перакананьнямі, набывалі своеасаблівую “індульгенцыю” для свайго народу, а празь немінучы кампраміс стварылі спрыяльныя ўмовы для захаваньня архаічных пластоў культуры (то бок яе асновы).

Як адзначае вядомы знаўца балцкай даўніны Уладзімер Тапароў, “адна важная рыса ня можа быць выпушчанай з-пад увагі — шырокі геапалітычны кругагляд найбольш выбітных кіраўнікоў Літвы: дзеяньні, якія нярэдка здаваліся зусім процілеглымі, але якія мелі ўрэшце адну глыбінную мэту, чыніліся не праз абыякавасьць або крывадушша, а з улікам усёй сытуацыі навокал, зважаючы на Лівонію й Прусію, Польшчу й Русь…

Крокі насустрач хрысьціянству рабілі не тады, калі выбару ўжо не было й трэба было прымаць прадыктаваныя ўмовы, але крыху раней за той момант, калі сытуацыя станавілася цалкам здэтэрмінаванай і ўжо незваротнай”.

— Якія ёсьць сьведчаньні таго, што “літоўскі” міт, пра які вы кажаце, жыве і ў больш позьнія часы?

— Ён сапраўды жыве. Так, у XVI стагодзьдзі Міхалон Літвін, аўтар трактату “Пра звычаі татараў, літвіноў і маскоўцаў” ганарыўся тым, што на Літве, як і колісь у Рыме, “ушаноўваюцца й сьвятыя пэнаты, моры, ляры, лемуры, горы, пячоры й сьвятыя гаі”. Ён настальгуе па старавечных звычаях і кажа, што “пад хваляю хросту згаснуў ugnis, то бок агонь”.

“Пракаветнасьць” Літвы і яе традыцыі, паводле Томаса Венцлавы, выразна фармулююцца і ў паэтычнай карціне сьвету Адама Міцкевіча, дзе “землі колішняга Вялікага Княства Літоўскага служылі своеасаблівым хранатопам, сымбалічнай прасторай лясоў і азёраў, прасякнутымі духоўнымі плынямі і якія беспасярэдне межавалі зь іншым сьветам.

Гэта быў сьвет самоты і чароўнасьці, таямнічасьці і жуды, мэлянхоліі і трывогі… Паэт уяўляўся ў ролі мэдыўма, празь яго прамаўляў дух, які раней выяўляўся ў незразумелых словах паганскіх плямёнаў”. А ў канцы XIX — пачатку ХХ стагодзьдзя зварот менавіта да першавытокаў літоўскасьці, яе этнічнай традыцыі абумовіў трывалае апірышча і аснову, на якім разьвілося ўжо ўласна літоўскае нацыянальнае адраджэньне.

— Тады якое дачыненьне мае да гэтага міту ўласна беларуская ідэнтычнасьць?

— Фактычна, нягледзячы на зьнікненьне ВКЛ з палітычнай мапы, да пачатку XX стагодзьдзя сёньняшнія Літва і Беларусь былі часткамі аднаго этнакультурнага і геапалітычнага абшару. Нашы народы, з аднаго боку, складалі адну соцыякультурную прастору, а з другога — мелі блізкую ідэнтычнасьць.

Узгадаем словы Францішка Багушэвіча, які апазнаваў беларускасьць зноў жа ў межах даўняй Літвы: “А ў сярэдзіне Літвы як тое зярно ў гарэху была наша зямліца”. Асновай гэтай ідэнтычнасьці была ня толькі гістарычная і дзяржаўная традыцыя, але і традыцыя этнічная, якая сягае вытокамі ў дахрысьціянскія часы, бо менавіта ў ёй мы можам знайсьці шмат агульнага паміж літоўцамі і беларусамі.

Агульнае таксама і тое, што, нягледзячы на хрысьціянізацыю і падзел даўняй Літвы на каталіцкую і праваслаўную часткі, беларуска-літоўскі край дагэтуль застаецца запаведнікам спрадвечных вераваньняў і традыцыяў, то бок, захоўвае тое, з чаго паўставаў “літоўскі” міт.

— А ці няма тут падставаў для спрэчак з сучаснымі літоўцамі за спадчыну гістарычнай Літвы?

— Сапраўды, сэнс і зьмест найменьняў “Літва”, “літвіны” ў розныя часы ня быў аднолькавы, і тут ёсьць дзьве стратэгіі: усяляк спрабаваць гэтыя сэнсы адасобіць, нават супрацьпаставіць адно аднаму, альбо, наадварот, знайсьці агульную аснову, супольны грунт, зь якога вырасьлі ўсе адмены літоўшчыны.

Менавіта другую, інтэгральную візію дэманстраваў у сваім часе адзін з ідэолягаў “краёвага руху”, што аб’ядноўваў нашчадкаў шляхецкай палітычнай нацыі ВКЛ, — Баляслаў Ялавецкі.

Ён казаў: “Жыхар Палангі, Коўна, Вількаміру, Сьвянцянаў альбо Вільні, Горадні, Наваградку і нават Менску ёсьць літвінам, незалежна ад таго, ці ён гутарыць па-літоўску, па-польску або па-беларуску. Увесь уклад ягонага жыцьця, звычаяў, сам сэнс ягонага існаваньня нагэтулькі паўсюдна аднолькавы, што апрача мовы цяжка заўважыць якую-кольвек іншую розніцу.

А гэта пацьвярджае, што на ўсім абшары Літвы жыве адна нацыя, спаяная сягам стагодзьдзяў супольнай крывёй літоўцаў, палякаў і беларусаў”.

— Які зьмест у міталягему “Літва” ўкладаюць сучасныя беларусы, а які — сучасныя літоўцы?

— Для сучасных літоўцаў “даўняя Літва” — натуральны пачатак і аснова нацыянальнай ідэнтычнасьці, зь якой бальшыня літоўцаў сябе атаясамлівае і ўважае за непасрэдных пераемнікаў. Беларусы збольшага пачуваюцца адчужанымі ад “даўняй Літвы”, але цікаўнасьць да яе спадчыны ўсё адно заўважная.

Прыкладам, тыя ж сучасныя “літвіны”-беларусы, якім ужо недастаткова толькі беларушчыны. І гэта мне здаецца праявай той асновы, якая паходзіць з “даўняй Літвы”.

— Наколькі істотна для беларускай культуры і пашырэньня беларускай ідэнтычнасьці існаваньне міту пра Літву?

— Для беларускай ідэнтычнасьці Літва істотная тым, што яна стварае адну з яе пэрспэктываў. Гэта тое, што абумоўлівае адрознасьць беларускай гісторыі і традыцыяў ад расейцаў, палякаў, украінцаў. Літоўшчына ў розных яе праявах (як этнічнасьць, чыньнік ВКЛ) мне ўяўляецца адным са складнікаў беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці, адным зь яе падставовых стрыжняў.

Дарэчы, спрабуючы асэнсаваць гэта на новым узроўні, у пачатку гэтага году Цэнтар этнакасмалёгіі “KRYUJA” выпусьціў спэцыяльны нумар альманаха “DRUVIS”, прысвечаны Літве, дзе мы спрабуем выявіць і дасьледаваць тое, што лучыць беларусаў і літоўцаў: агульныя этнічныя вытокі, традыцыйную культуру, гістарычную мінуўшчыну.

— А ці не здаецца вам, што зацятыя спрэчкі наконт ролі кожнага з нашых народаў у супольнай гісторыі насамрэч не высьвятляюць ісьціну, а распальваюць варожасьць?

— Менавіта таму мы адмаўляеся ад нікчэмных закідаў у літоўскі бок, пачынаем замест гэтага прыязны дыялёг і імкнемся да паразуменьня. Пры гэтым спрабуем па-іншаму ўсьвядоміць сябе, сваю краіну ды нацыю. І бачым сустрэчнае імкненьне з боку літоўскіх сяброў.

Найлепшае е як нам здаецца, — не намагацца марна дзяліць тое, чаго нібыта нехта несправядліва пазбавіў, але “адкрыць” сапраўднага літвіна ў сабе — у сэнсе этнічным, нацыянальным, грамадзянскім.

— А можа, варта ўвогуле адасобіцца ад гэтай літоўшчыны і зусім не зважаць на “літоўскі” міт?

— Ёсьць і такая магчымасьць. Прынамсі, такі погляд на гісторыю досыць пашыраны ў нас сярод тых, хто трымаецца русафільскіх пазыцыяў, дзе Літва паўстае як нешта чужое, зусім не зьвязанае з сучаснай беларускай ідэнтычнасьцю. Але ж насамрэч беларуская гісторыя і традыцыя нібы тое карэньне пераплятаюцца зь літоўскімі, іх немагчыма падзяліць, не пашкодзіўшы жыцьцёвае суладзьдзе першапачаткаў.

Зь літоўскага дуба ападаюць лісьце і жалуды, зь іх узрастае і беларускае дрэва, камель якога ўжо іншы, ён ужо па-свойму прадзіраецца ў неба. Але ўсё адно растуць і ўзнаўляюцца дубы, ствараючы разам сьвяты гай. Дык хай жа наша Літва будзе гэткай супольнай сьвятыняй! Радыё С

Крыніца: http://kryuja.org/artykuly/bielaruskaja_atliantyda/dziermant_litva.html