ЛЮЛІ-ЛЮЛІ-ЛЮЛІ, ПРЫЛЯЦЕЛІ КУРЫ...

Што значыць “спяваць ката” і ці праўда, што праз калыханкі бацькі імкнуліся “запраграмаваць” будучыню дзіцяці? Гэта сучасным дзеткам, каб іх супакоіць, ставяць класіку альбо заводзяць музычную карусель над калыскай.

А раней магічным снатворным былі бабуліны калыханкі. Мілагучныя, паэтычныя, сюжэтныя, яны не толькі дапамагалі закалыхаць немаўля, але і расказвалі пра свет, у які яно прыйшло, знаёмілі дзіця з першымі беларускімі слоўцамі. Якія вобразы часцей за ўсё сустракаюцца ў беларускіх калыханках, ці праўда, што, спяваючы іх, бацькі імкнуліся “запраграмаваць” будучыню дзіцяці, і ўвогуле, наколькі папулярным быў гэты жанр фальклору?

— Калыханкамі беларусы карысталіся значна часцей, чым іншымі фальклорнымі творамі, — расказвае доктар філалагічных навук, супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі Таццяна ВАЛОДЗІНА.

— Гэта не лірычная песня ці казка, на якія патрэбныя і ахвота, і час, а самы прагматычны жанр фальклору і практычная рэч, закліканая супакоіць і ўсыпіць дзіця. Гэта першаснае значэнне калыханкі.

У падручніках пішуць, што калыханкі выхоўваюць дзіця. У пэўнай ступені можа і так, але ўсё ж найперш яны немаўля супакойваюць, рыхтуюць да спакойнага і добрага сну. Ні павучанняў, ні мудрагелістых фраз, ні складаных сімвалаў у іх няма. Сюжэт і тэматыка беларускіх калыханак вельмі набліжаныя да свету дзяцінства.

— Маці спявае пра ўсё тое, што акаляе маленькага чалавечка. Пра хатніх жывёл, птушак, — расказвае Таццяна Васільеўна.

— Самы часты вобраз у калыханках — кот. У пэўных мясцовасцях працэс спявання калыханак так і называецца — “спяваць ката”. Чаму кот? Як правіла, менавіта з гэтай жывёліны і пачынаецца знаёмства дзіцяці з жывёльным светам. Дарэчы, даводзілася чуць, што перш чым пакласці дзіця ў калыску, туды клалі ката і закалыхвалi, пакуль ён не “запяець курлы”.

Лічылася, што кот можа захаваць дзіця ад нядобрых уплываў і “падарыць” немаўляцi моцны i добры сон.

Люлі, люлі, люлі,

Палез кот па дулі,

Памарозіў лапкі,

Палез на палаткі.

Сталі лапкі грэцца,

Недзе кату дзецца.

А мы купім тапкі

На катковы лапкі.

Яшчэ вельмі часты вобраз у калыханках — куры і гусі.

“Люлі-люлі-люлі,

Прыляцелі куры,

Селі на варотах

У чырвоных ботах.

Сталі куры сакатаць,  

Трэба курам нешта даць.

Ці ячменю жменю,

Ці жыта карыта,

Ці бобу каробу,

Ці гароху троху,

Ці ярыцы паўмяліцы,

Ці пшаніцы паўдайніцы,

А дзіцяці — цыцы.

— У адзінкавых тэкстах сустракаюцца міфалагізаваныя вобразы Сну і Дрэмы, якія нібы прыходзяць да немаўляці і прыносяць сон, — расказвае Таццяна Валодзіна.

— Шэраг жа калыханак можна ахарактарызаваць як “што бачу, тое спяваю”. Яны амаль бессюжэтныя, проста маці пасля цяжкага дня пераказвае ў паэтычным ключы свае клопаты і перажыванні. Як правіла, такія калыханкі спяваюцца зусім маленькім дзеткам, якія яшчэ не могуць у поўнай меры зразумець словы маці і адгукнуцца на іх.

Люлі, люлі, спацькі,

Няма дома бацькі.

Пайшоў на работу,

Прыйдзе ў суботу.

Прывязе гасцінца

Поўную хусцінку.

Мы з табою будзем браць,

Будзем татку цалаваць.

Хоць і рэдка, аднак павучальныя калыханкі таксама сустракаюцца ў беларускім фальклоры. Яны, па меркаванні Таццяны Васільеўны, больш набліжаюцца да забаўлянак ці пацешак. Такімі калыханкамі бацькі хутчэй гуляюць з дзецьмі, чым спрабуюць іх супакоіць. Праз свет жывёл у іх паказваецца жыццё звычайнай вясковай сям’і. Можа і дзіўна, але ёсць і такія калыханкі, у якіх дзіцяці жадаюць хутчэйшай смерці.

— На гэты конт існуе некалькі меркаванняў, — тлумачыць Таццяна Валодзіна.

— Напрыклад, адны даследчыкі не адмаўляюць, што стомленая жанчына, у якой, да прыкладу дзесяць дзяцей, магла са-праўды пажадаць смер-ці нейкаму дзіцяці. Аднак шэраг даследчыкаў бачаць у такім “пажаданні” простае імкненне вылечыць дзіця. Каму жадаюць смерці? Таму, хто крычыць, не хоча спаць... Такое залішне крыклівае дзіця ўспрымалася як хворае.

Адным з дзейсных прыёмаў народнай медыцыны з’яўляецца імкненне да другога нараджэння. Хворае дзіця імкнуліся перавесці праз смерць, каб крыкун у ім памёр і нарадзілася добрае ціхмянае дзіцятка. Аднак у беларускай традыцыі такія “жудасныя” калыханкі амаль не сустракаюцца. Калі і маглі папалохаць бацькі сваіх дзяцей, то толькі тым, што

“Прыйдзе шэранькі ваўчок,  

Цябе схопіць за бачок”.

У большасці ж беларускія калыханкі вельмі добрыя. У іх чуюцца бацькоўскія любоў, ласка, пяшчота і жаданне немаўляці добрага здароўя і шчаслівага лёсу.

— Некаторыя калыханкі нагадваюць замовы, — гаворыць Таццяна Валодзіна.

— Утрымліваючы розныя сродкі замоўнай вобразнасці, яны накіраваны на тое, каб прасіць у вышэйшых сіл добрай долі для дзіцяці альбо проста канстатаваць, што дзіцятка расце дужае, здаровае, цешыць сваіх бацькоў і вырасце добрым чалавечкам. Адбываецца прайграванне будучага шчаслівага жыцця маленькага чалавечка.

Люлі, люлі, усе дзеткі паснулі.

Адзін наш каточак не спіць, не гуляе,

Не спіць, не гуляе, з касаткамі размаўляе.

Ды я ж яго, маленькага, пакалышу,

За яго Бога папрашу:

Ой, дай жа, Божа, яму сон добры!

Ой, дай жа яму век доўгі!

Праспявайце свайму дзіцятку нанач сапраўдную нашу калыханку. Паверце, адным цёплым успамінам з дзяцінства, што застаюцца на ўсё жыццё, у яго стане больш.

Людміла МІНКЕВІЧ

Крыніца: http://www.ng.by/ru/issues?art_id=73227